خلاصه
قدیم مدنیت لرنینگ مرکزی و بیشیگی سنه لگن افغانستان، اوزاق زمان لردن بیری تورک ملتی نینگ حاکمیتی آستیده بولگن بیر جغرافیه دیر. مخصوصا اولکه نینگ شمالی بولگه سی حاضر هم بیر تورک جغرافیه سی حسابلنه دی. حاضرگی کوندهساحه ده اکثریت اوزبیکلر و تورکمن لر یشه ماقده. افغانستان نفوس اداره سی تمانیدن ترقه تیلگن رسمی رقم لرگه کوره مملکت ده پشتون و تاجیک لردن سونگ اوچونجی بیوک اتنیک تورک خلقی دیر. بو تورکی خلق لر آره سیدهاینگ بیوک اتنیگ گروپ ایسه اوزبیک لر بولگن. اون توقوزینچی عصر نینگ باشلریده تورک دنیاسیده یوز بیرگن تیل ساحه سیده گی الفبا اوزگریشلیک لریگه قرشی، افغانستان اوزبیک لری هنوزهم اوز رسمی یازوو و ایجادیات لریده عرب الفباسی دن فایده لنه دیلر. اما مرکزی آسیاده وضعیت باشقه تورلی دیر.بو ساحه ده تقریبا مینگ ییل لیک بیر تاریخی قدامت گه ایگه بولگن عرب الفباسی، اون توقوزینچی عصرنینگ باشلریده اوز ییرینی کیریل و لاتین الفبالریگه بیرگن و فرقلی تورکی جمهوریت لرنینگ اورته گه چیقیشی گه زمینه حاضرله گن. بیز بو مقاله ده افغانستان ساحه سیده گپله شیله یاتگن اوزبیک تیلی نینگ الفبا معماسینی تیکشیره میز.
کلید سوزلر: افغانستان ساحه سی، تورکی خلق لر، اوزبیک تیلی، الفبا معماسی.
مقدمه:
تاریخ بویینچه فرقلی جغرافیالرده فرقلی دولت لر تشکیل ایتیب کیلگن تورک ملتی، بیوک هون امپراتورلیگی دوره سی دن باشله ب حاضرگی عصرگه قدر اوز رسمی یازو و ایجادیات لریده کوک تورک، اویغور، سوریانی، سغدی، عرب، کیریل و لاتین کبی تورلی الفبالر قولٌه نگن و بو الفبالر سایه سیده شاهانه و کتته ارزش گه ایگه بولگن اثرلر وجودگه کیلتیرگنلر. بو الفبالرنینگ بیر قسمی تورک ملتی نینگ اوزلرینی ایجاد ایتگن الفبالری بولیب بیر قسمی ایسه هردایم ارتباط ده بولگن قوشنی توپلم و ملت لر دن آلینگن الفبالر دیر (قورقماز، ۲۰۰۹: ۱۴۷۰).
اسلامیت دوره سیگه قدر کوک تورک، اویغور، سغدی و سریانی کبی تورلی الفبالر قولٌه نیب کیلگن تورک ملتی، اسلامیت نی قبول قیلگن دن کیین اوزون بیر مدت (تقریبا اون بیرینچی عصر دن باشلاپ اون توقوزینچی عصرنینگ باشلریگه چه) اوز رسمی یازوو و ایجادیات لریده عرب الفباسینی قولٌه ندی لر(شن و بیگزاد، ۲۰۱۹: ۱۲۴۰). اون توقوزینچی عصرنینگ باشلریدهتورک دنیاسیده یوزبیرگن الفبا اوزگریشلیگی سبب، تورکستان ساحه سی و مرکزی آسیا ده اورته گه چیقگن سیاسی جغرافیا تقسیمات لری؛تورک ملتی نینگ بیرلیک و برابرلیگینی ساغله شگه اینگ مهم واسطه بولگن تیل ساحه سیده هم اوز تاثیرات لرینی کورسه تتی، تورک ملتی نینگعصرلر بوییچه ادبی ایجادیات ترقه تیب کیلگناورتاق الفباسیبولگن عرب الفباسی اورنیده کیریل الفباسی قبول قیلیندی (الهان، ۲۰۰۱: ۷۳). روس سیاست چی لری تمانیدنزور بیلن قبول قیلدیریلگن بو کیریل الفباسی، روسیه ده قولٌه نیله یاتگن نورمال بیر کیریل الفباسی ایمس ایدی، برعکس هر بیر تورک لهجه سینی مستقل بیر تیل حالیگه کیلتیریش سیاستی مقصدی بیلن حاضرلنگن اوتوزگه یقین کیریل الفباسی دن عبارت ایدی.
روس تیل شناس و عالم لری تمانیدن حاضرلنگن بو کیریل الفبالری، روس لرنینگ تورکستان ساحه سینی راحت بیر شکل ده ادارهایتیش مقصدی بیلن ریجه له نگن”بول، پارچه له حکومت قیل” سیاستینی عملگه آشیریش اوچون تورک اولوسلریگه زور بیلن قبول ایتتیریلدی. بو شکل ده مرکزی اورته آسیا (توکستان ساحه سی) ده اوزبیکستان، ترکمنستان، قزاقستان، قیرغیزیستان کبی فرقلی تورکی اولوس لر جمهوریت لری باش قالدیردی و بو جمهوریت لرنینگهر بیری اوز یازوو سیستم لریده عرب الفباسی اورنیده کیریل الفباسی قولّه نماققه باشله دیلر (قورقماز، ۲۰۰۹: ۱۴۷۲).سیستماتیک بیر شکل ده عمل گه آشیریلگن بو کیریل الفبالریده، قزاق لهجه سیده بیر سیس گه تقابل قیلگن حرف اوزبیک لهجه سیده باشقه بیر سیسگه تقابل ایته دی و قیرغیز لهجه سیده عین حرف باشقه بیر سیس نی تقلید ایتیش اوچون ایشله تیلگن. بو شکل ده تورک ملتی، اوز آنه یورت لری (تورکستان ساحه سی) ده اوتوز دن آرتیق کیریل الفباسی بیلن اوقیلیب یازیلگن بیر تورک تیلی گه دوچ کیلماققه باشله دیلر. بو هم روس لرنینگ ترجیحی ایدی. چونکه مقصد لری تورکستان ساحه سیده گی موجود لهجه لرنینگ هر بیرینیمستقل بیر تیل حالیگه کیلتیریب تورک ملتی نی پارچه لش ایدی که بو هدف لرینی کوپ راحت بیر شکل ده عمل آشیردیلر (ابراهیموب، ۲۰۱۶: ۲۳۸). چونکه تورکی لهجه لرده عین سیس کرکترلری ترجیح بیریلگن صورت ده؛اورته آسیا ده گی تورکی خلق لر، فرقلی تورک لهجه لریده یازیلگن متن لرده گی موجود اورتاق سوز لرنی راحت لیک بیلن اوقیب بیله آلرایدی. اما الفبا ده گی موجود قرمه قریشیق لر بو امکانیت گه یول بیرمس ایدی. روس لرتمانیدن یولگه قوییلگن بو الفبا سیاستی، ریشه لری بیر بولگن تورک ملتی نینگ اولاد لرینیبیر بیرلریدن اییریپ اوزاق له شتیردی لر که نتیجه سی بوگون بیر تورکمن ویا بیر اوزبیک باله سی هیچ بیر زمان اوزینی تورک قبول قیلمهیدی، برعکس مین بیر تورکمن و یا اوزبیک مین دیب ایته دی.
مرکزی اورته آسیا دن تشقری بوگون چین حاکمیتی ده یشه یاتگن اویغورلر و افغانستان ساحه سیده یشه یاتگناوزبیک، تورکمن، قیرغیر، قزاق، افشار، ایماق، قزلباش و باشقه تورکی اولوس لر ایسههنوز هم اوز رسمی یازوو لریده عرب الفباسینی ایشله ته دیلر.مقاله نینگ اصل هدفی همافغانستان تورک لری آره سیده اینگ کتته اتنیک گروپ بولگناوزبیک لر نینگ تیلی و الفبا معمالری خصوصیده سوز یوریتیش دیر.همه میز گه معلوم که عرب الفباسی، حامی – سامی تیل عایله سیگه منسوب عرب تیلی نینگ یازوو سیستمی و ساختاری گه مناسب بیر تیل دیر. بو الفبا نینگ سیس ساختاری اساسا اونداش لر استقامتی گه استوار بولگن. یعنی عرب الفباسی دهاونداش لر، اونلی لرگه کوره کتته بیر اهمیت گه ایگه. ساختاری لحاظ دن بیر بیری دن کاملا متفاوت بولگن ایککی تیل اوچونعین الفبانینگایشله تیلیشی، طبیعی که بیر کوپ معما لرنینگ خلق بولیشیگه زمینه یره تگن. بو ییردهافغانستان ساحه سی اوزبیک تیلی ده عرب الفباسی نینگ ایشله تیلیشی دن اورته گه چیقگن معمالر نینگهربیری اوستیده ایری ایری توخته لیب اوتیشگه اینتینیله دی (تولقین، ۲۰۱۶: ۱۸۹).
اوزبیکچه ده (a, ä, å, e, ı, i, o, ö, u, ü) عبارت اون تانه سیسلی حرف موجود. بونگه قرشی عرب الفباسی ده فقط اوچ ته گینه سیسلی حرف بار. بو مسئله کوپراق هر ایککی تیل نینگ بیر بیریدن فرقلی تیل عایله لریگه منسوب بولگن لریدن نشأت آله دی. چونکه فرقلی تیل عایله لریگه منسوب تیل لرنینگ ساختاری هم بیر بیریدن متفاوت بوله دی. باشقه تماندن اوزبیکچه ده اون تانه سیسلی حرف نینگ موجودلیگی، بو تیل نینگ سیس لرگه قنچه اهمیت بیرگن بیر تیل بولگه نلیگینی اثباتله یدی. برعکس عرب الفباسیده اونلی لر سانی نینگ آزلیگی، بو تیل نینگ اونداش لر اوستیدن کیلیشگن بیر تیل بولگه نلیگینی اورته گه قویه دی (قورقماز، ۲۰۰۹: ۱۷۲). بو لحاظ دن عرب الفباسی بیلن یازیلگن اوزبیکچه متن لرده بعضی حرف لر و قوشیمچه لر کلیمه ریشه سیدن ایری یازیلیب ینگلیش اوقوو و یازوو لرگه سبب بولگن دیر. اما لاتین الفباسی بیلن یازیلگن اوزبیکچه متن لرده هیچ بیر کمچیلیک کوریلمه یدی. چونکه لاتین حرفلی اوزبیکچه متن لرده کلیمه لر، اوزبیک تیلی نینگ دستور و گرامری قاعده لریگه کوره یازیلگنی سبب هیچ بیر سیس ویا قوشیمچه کلیمه نینگ ریشه سیدن ایری یازیلمه گن دیر.
عرب الفباسی ده گی موجوداوچ سیسلیحرف دن فقط (الف)سیسی بیر اونلی امتیازی گه ایگه و متباقی(و) و (ی) سیس لری، کوپی زمان یککه باشیدهاونلی خصوصیتینی تبارز بیره آلمه یدی، اما (الف) سیسی نینگ یاردمی بیلن اونلی حرف نینگ خصوصیتی نی تبارز ایتیش قابلیتیگه ایگه بوله دیلر. یینه (واو) و (ی) اونلیلری کوپینچه لیکاونداش جاییدهایشله تیله دی. بو اونلی لرسوز نینگ باشیده هردایم بیر اونداش جایگاه سیدن برخوردار.باشقه بیر مسئلهعرب الفباسیده گی اونلی لر، اونلی سی اوزون بولگن سوز لرده کورسه تیله دی، اونلی سی قیسقه بولگن سوزلر ده فقط حرکه بیلن اکتفا قیلینه دی.
عرب الفباسیده گی موجود اوچ اونلی حرف، اوزبیک تیلی ده گیموجود اونلی لرنینگ اهمیتی نی انعکاس بیریش توغریسیده ییترسیز قالگن دیر. مخصوصا یورلاق اونلی لر بحثیده بو وضعیت آچیق بیر شکل ده کوریلیب توخته لگن. بوگون اوزبیکچه ده (o, ö, u, ü) دن عبارت تورت تانه یورلاقسیسلی حرف بار، اما بولرگه قرشی عرب الفباسی ده فقط بیرته گینه واو حرفی موجود و بو واو حرفی هم اکثرا اونداشاورنیده ایشله تیله دی (شن و بیگزاد، ۲۰۱۹: ۱۲۴۲). بو مسئله،بوگون عرب الفباسی بیلن یازیلگن اوزبیکچه متن لرنینگ اوقیلیب یازیلیشینیکوچله شتیرگن دیر. چونکه بوگون عرب الفباسی بیلن یازیلگن متن لرده معنالری بیر بیریدن فرقلی اما یازیلیشی عین بولگن بیر کوپ سوزلرگه دوچ کیلیش ممکن. مثلا اون سوزی، اون (on) سانی شکلینده اوقیلگنی دیک اون (un یعنی آرد)، اون (ön یعنی پیشروی) و اون (ün یعنی شهرت) شکل لریده هم اوقیله آله دی. بو شکل دهبولماق (یافتن) و بولماق (انجام شدن) کبی یازیلیش شکل لری عین بولگن فعل لرده بو وضعیت نی کوریش ممکن. عرب الفباسیده بو سوزلرنی بیر بیرلریدن تفکیک ایتیش اوچون قیسی بیر کریتر موجود ایمس. فقط جمله ایچیده گی معنالری گه قره ب بو سوزلرنی بیر بیری دن اجره تیب بوله دی. هرچند سونگی ییل لرده سیسلی حرفلر توغریسیده گیبو قیینچیلیک لرنی اورته دن قالدیریش اوچونبعضی قدم لر کوته ریلگن. مثلا (o/ö) سیس لرینی بیر بیری دن اجره تیشاوچون (ۉ) و یای مجهول اوچون (ې) حرفی قولٌه نیلماققه باشله نگن، اما یینه هم بونلر ییترلی ایمس. چونکه (u/ü) و (واو) سیس لری هنوزهم بیرته گینه (و) بیلن کورسه تیله دی و بو سیس لرنی بیر بیرلریدن تفکیک ایته یاتگن مشخص بیر کریتر یوق.
اوزبیکچه ده (e, i) سیس لرینی بیر بیرلریدن تفکیک ایتیش اوچون فقط بیرته گینه (ی) سیسی بار. بو (ی) سیسی هم عینا (واو) کبی کوپینچه لیکیککه باشیده اونلی خصوصیتی نی تبارز ایتمه یدی و (الف) سیسی نینگ یاردمی بیلن هجا تشکیل ایتیش قابلیتیگه ایگه بوله دی.عرب الفباسی بیلن یازیلگن اوزبیکچه متن لرده ایت (گوشت) و ایت (سگ)، بیر (یک) و بیر (بیرماق فعلی نینگ امر شکلی) ایز (اثر) و ایز (ایزماق فعلی نینگ امر شکلی) کبی معنالری بیر بیر لریدن فرقلی اما یازیلیش شکل لری عینی بولگن بیرکوپ کلیمه گه دوچ کیلماق ممکن. بولرنی بیر بیری دن اجره تیش اوچون قیسی بیر کریتر یوق. کیشی بو کلیمه لرنی فقط جمله ایچیده گی معنالری گه قره ب بیر بیرلریدن تفکیک ایته آله دی.
عرب الفباسی بوگون اوزبیک تیلی ده یازوو پرابلم لری نینگ اورته گه چیقیشیگه زمینه یرهتگن و بیر کلیمه نینگ فرقلی شکل لرده یازیلیشیگهسبب بولگن. مثلا(yanaq) سوزی بعضی شاعر و ادیب لر تمانیدن الف سیز (یناق)یازیلگن،اما بعضی لریتمانیدن (یاناق) شکلینده یعنی الف بیلن یازیلگن. بونون کبی کورمه دیم سوزی ده گی (ma/me) قوشیمچه سینیکیمی لری (ه) بیلن یعنی (کورمه دیم) شکلینده یازگن، کیمی لری ایسهالف بیلن (کورمادیم) شکلینده یازگن.بو شکل ده بیرله شماق، انگله شماق، سقله نماق کبیایککینچی هجالری (a و e) سیس لری دن عبارت بولگن فعل لرده، (a و e) سیس لری دن سونگره کیلگن هجالر، کیمی لری تمانیدنبیرله شماق، انگله شماق، سقله نماق شکلنیده ایری، کیمی لری تمانیدن ایسه بیرلشماق، انگلشماق، سقلنماق شکلینده بیرلیکده یازیلگن (اوشنمز: ۲۰۱۲: ۳۸).
تورکی تیل لریده ینگی سوزلر، کلیمه لرنینگ ریشه لریگه بعضی قوشیمچه لرنینگ کیلتیریلیشی بیلنیسه له دی. اما عرب تیلی تصریفی (گردانی) بیر تیل بولگنی اوچون بو تیل ده ینگی سوزلر نینگ یسه لیشی اساسا عروض وزنی گه باغلی دیر. عرب تیلی ده ینگی بیر سوز توره تماقچی بولگن بیر کیشی،اولا عروض وزنینی یخشی بیلیشی کیره ک. مثلا (کتب) سوزی دن ینگی بیر سوز توره تماقچی بولگن بیری، او سوز نینگ قیسی عروض قالبی بیلن یسه لیشینی بیلماغی لازم.اما اوزبیک تیلی ده وضعیت کاملا فرق قیله دی. بو تیل ده ینگی بیر سوزنینگ یسه لیشی، کلیمه نینگ آخریگه سوز یساوچی قوشیمچه لرنینگ کیلتیریلیشی بیلن امکان تاپه دی. ساختاری لحاظ دن بیر بیری دن فرقلی بولگن بیر تیل نینگ الفباسی نی اوز آنه تیلینگیزگه عملگه آشیرماق طبیعی لحاظ دن بعضی معما و قیینچی لیک لرنی اورته کیلتیریش گه سبب بولگن (بوران و آلکایا: ۲۰۱۷: ۱۵۳).
عرب الفباسی نینگ قولٌه نیلیشی دن اورته گه چیقگن اینگ کتته معما لر دن بیری، اوزون زمان لردن بیری عین تورک لهجه سیده گپله شیپ کیلگن اوزبیک لرنینگ اوزلری تمانیدن فرقلی جغرافیالرده یازیلگن ادبی اثرلرینی اوقیب بیله آلمه سلیک لری دیر. بوگون اوزبیکستان حدود لری ایچیده یازیلگن ادبی اثرلرنینگ اوقونیشی، افغانستان لیک بیر اوزبیک اوچون جوده هم قیین و مونینگ عکسی نی هم ایتیش ممکن. قدیم زمان لرده افغانستان حدودلری (هرات، کابل …) ایچیده یازلگن تورکی اثرلر؛ بو ییردن مینگ لرچه کیلومتر اوزاق لرده یشه یاتگن تورکی اولوس لر تمانیدن راحت بیر شکل ده اوقیلیب اول اثرلر حقیده نظیره لر یازیلر ایکن. اما بوگون افغانستان ده یشه یاتگن بیر اوزبیک، اینگ یقین مرزی بولگن اوزبیکستان ده گی سویداش لری نینگ ایجادیاتینی اوقیب انگله ماققه قینه له دی و بو اثرلرنی اوقیش اوچون الفبا اوزگریش گه مجبور قاله دی. بو نینگ اینگ کتته سببی الفبا معماسی دیر. چونکه عین تیل ده گپله شه یاتگن بیر ملت بوگون متاسفانه ایککی فرقلی الفبا (افغانستان لیک اوزبیک عرب الفباسی و اوزبیکستان لیک اوزبیک لر ایسه لاتین الفباسی) قولٌه نه دیلر.
نتیجه
مقاله ده افغانستان ساحه سی اوزبیک تیلی نینگ الفبا و املا معماسی تیکشیریلدی. تحقیقات نتیجه سیگه کوره بوگون افغانستان ساحه سیده یشه یاتگن تورکی خلق لر اینیقسه اوزبیک خلقی تمانیدن ایشله تیله یاتگن عرب الفباسی، بوگون بو تیل نینگ یازوو و املا قاعده لرینی قرشیله ماققه ییتیرسیز قالگن. به خصوص اوزبیک تیلیده گی موجود سیسلی حرف لرنی قرشیله آلمه یدیلر. شو باعث بوگون افغانستان اوزبیک خلقی هنوزگه چه اوز یازوو و ایجادیات لریده بیر یازوو بیرلیگی ویاهم ادبی بیر تیل اورته گه کیلتیره آلمه گنلر و بو جهت دن افغانستان ساحه سیده ایشله تیله یاتگن عرب الفباسی، اوزبیک ادبی تیلیده املا قاعده لری پرابلم لرینی اورته قویگن و بیر سوزنینگ فرقلی شکل لرده یازیلیشیگه زمینه یره تگن. باشقه تماندن افغانستان ساحه سیده عرب الفباسی نینگ ایشله تیلیشی سبب بوگون افغانستان اوزبیک خلقی، باشقه تورکی جمهوریت لرده یشه یاتگن اوزبیک خلقی نینگ ادبی ایجادیات لریدن فایده لنه آلمه یدیلر و مونینگ عکسینی هم ایتیش ممکن. اوزبیک خلقی بوگون فرقلی جمهوریت لرده یشه یاتگن اوز سویداش لری نینگ ادبی ایجادیات لریدن فایده لنیش لری اوچون الفبا اوزگریش گه مجبور قاله دیلر. نتیجه ده الفبا قیینچیلیگی بوگون عینی تیلده گپلشه یاتگن بیر ملت نی نیچه پارچه گه بولیب تشله گنلر.
منابع و ماخذ لر
۱- ابراهیموب، ایلچین علی اوغلو، تورک دنیاسیده اورتاق شفاهی تیل اورته گه کیلتیریش ده الفبا و املا قیین چیلیک لری، غازی تورکیات تحقیقات مرکزی، انقره، ۲۰۱۶.
۲- اوشنمز، ایمک، مدرن اوزبیک تورکچه سی، اکادمیک انتشارات مرکزی، استانبول، ۲۰۱۲.
۳-ایلهان، نادر، تورک تیلی نینگ سیس لری و الفبا معماسی، تورک کلتوری تحقیقی مجله سی، انقره، ۲۰۰۱.
۴-بوران، احمد – آلکایا، ایرجان، چاغداش تورک لهجه لری، آق چاغ انتشارات مرکزی، انقره، ۲۰۱۷.
۵- تولقین، صلاح الدین، افغانستان اوزبیک شعری نینگ یازوو پرابلم لری، خلق ارا تورک تیلی سمپوزیومی، سارای بوسنا، ۲۰۱۶.
۶- شن، سرکان – بیگزاد، نجیب الله، قوتادغو بیلیگ نینگ قاهره نسخه سیده اوتره (ضمه) نینگ کاربردی، خلق ارا قوتادغو بیلیگ سمپوزیومی، انقره، ۲۰۱۹
۷- قورقماز، زینب، الفبا اوزگریشلیک لری نینگ تورکی خلق لر اوستیده گی کلتوری و اجتماعی تاثیرلری، Turkish Studies، ۲۰۰۹.
