خلاصه
امیر علی شیر نوایی، تیل، ادبیات، تاریخ، دیوان، تذکره نویس لیک، عروض، مثنوی کبی تورلی موضوع لرده جدا مهم اثرلر وجودگه کیلتیریپ تورک تیلی نینگ ترقیاتی و رواجله نیشی ده اولکن حصه قوشگن بیوک شخصیت دیر. نوایی، اوز ماندگار اثرلری بیلن اون بیشینچی عصر مرکزی آسیا و شرقی تورکستان ده کیلیشگن تورک ادبی تیلی نی اینگ یوکسک چوقٌیسیگه ایریشتیرگن شاعر، تیل شناس و دولت اربابی صفتیده تنیله دی. فارس تیلی تماما حاکم بولگن اوشه چاغلرده تورک تیلی بیلن یوکسک سویه ده بیر ادبیات وجودگه کیلیش لیگینی اوز قیمتلی اثرلری بیلن اثباتله گن نوایی، کلاسیک چغتای ادبی تیلی نینگ اساسچی سی سنله دی. معلوم که حضرت نوایی دن آلدین هم سکاکی، حیدری، خوارزمی، عطایی، گدایی، امیری، لطفی کبی بیر کوپ شاعر و ادیب لر تورکی تیلیده شعر یازیب علمی اثرلر اورته گه قویگن لر. اما بو شاعر و ادیب لرنینگ هیچ بیری حضرت نوایی قدر تورک تیلی نی تکامل گه ایریشیتریشگه حصه قوشه آلمه گن لر. شو باعث حضرت نوایی نینگ اثرلری بوکون دنیانینگ تورت بیر یانیده فرقلی تیل لرگه ترجمه ایتیلیب اوستیده مینگلرچه علمی اثر و مقاله یازیلگن. بو مقاله ده امیر علی شیر نوایی نینگ تورک تیلی ترقیاتی ده گی رولی نینگ تیکشیریلیشی هدف لنگن. بو مناسبت بیلن حضرت نوایی نینگ محاکمه اللغتین، محبوب القلوب، لسان الطیر، سد اسکندری کبی اثرلری همده مذکور تیل شناس حقیده یازیلگن اثرلر و مقاله لر کوزدن کیچیریلیب نوایی نینگ اوز آنه تیلی انکشافی ده گی رولی تثبیت ایتیلیشگه اینتینیلگن.
کلید سوزلر: امیر علی شیر نوایی، تورک تیلی، چغتای تورکچه سی، تورک تیلی ترقیاتی
کیریش
اون بیشینچی عصرنی بیلیم و ادبیات نقطه نظریدن تورک تیلی نینگ رنسانسی اوله راق تعریف قیلسک اشتباه بولمه یدی دیگن توشونچه ده من. بو عصرده تورک تیلی لطفی، عطایی، سکاکی، خوارزمی، نوایی کبی بیوک تورک شاعر و ادیب لر سایه سیده هرلحاظ دن اوزی نینگ اینگ پارلاق دوره سینی تجربه قیلگن و مینگلرچه تورکی اثر وجودگه کیلتیریلگن. البته که بو دور تورک تیلی نینگ انکشافی و رواجله نیشی ده یوقاریده آتلری توتیلگن شاعر و ادیب لرنینگ هر بیری اوز استعداد و توانمند لیک لریگه کوره سهم آلیشگن. اما سوز ملکی سلطانی و دولت اربابی امیرالکلام علی شیر نوایی نینگ رولی شبهه سیز نهایت درجه مهم. بو دورده نوایی اوز اثرلری بیلن تورک تیلی نی اینگ یوکسک چوقٌیسیگه ایریشتیرگن. نوایی سایه سیده اون بیشینچی عصر تورک ادبیاتی کلاسیک حالینی اوزیگه آلگن. گرچند نوایی دن آلدین و حتی نوایی دوریده تیموری لر درباریده تورک تیلی بیلن اثرلر وجود گه کیلتیرگن بیر کوپ شاعر و صنعت کار بار ایدی. اما بو لرنینگ هیچ بیری حضرت نوایی قدر تورک تیلی نینگ اوسیشیگه و تکامل گه ایریشیشیگه حصه قوشه آلمه گنلر. شو سبب نوایی دوره سی، اون بیشینچی عصر تورک ادبیاتی نینگ صنعت و ملی روح جهتیدن اینگ یوکسک درجه سیگه ایریشگن دوره اوله راق حسابلنه دی.
امیر علی شیر نوایی نینگ اوز آنه تیلی گه بولگن عشق و علاقه سی و بو تیل نی تکامل گه ایریشتیریش جدیتی کیچیک لیک یاشلریده نمایان بوله دی. او، هنوز سکیز یاشر ایکن بغداد شهریده گی تیموری لر دوری مشهور تاریخچی سی شرف الدین علی یزدی بیلن اوچره شیب تنیشه دی و بو اوچره شو نتیجه سیده بیلیم و صعنت گه کونگول بیره دی. شو سبب نوایی تورک تیللی شاعر و ادیب لرنینگ اثرلرینی بیوک بیر ذوق و رغبت بیلن اوقوماققه باشله یدی. بو بیلن بیرگه شیخ فرید الدین عطار، قاسم انوری، نظامی گنجوی کبی مشهور فارس و تورک شاعرلری نینگ فارسی تیلیده یازیلگن منظوم اثرلرینی هم یقین دن تعقیب ایتماققه باشله یدی. تورک تیلی و ادبیاتی نی اوشه دور کلاسیک فارس ادبیاتی نینگ سویه سیگه ایریشمه سینی آرزو قیلگن نوایی، هارمس دن کیچه کندوز قلم تیبره تیب بو آرزوسینی حقیقت گه ایلنتیریش یولیده جدیت کورسه تیب، تورک تیلی بیلن خمسه یازماققه باشله یدی و خمسه دن باشقه هم بیر کوپ اثر وجودگه کیلتیره دی (اینان، ۱۹۷۶: ۴۹۱). او نینگ کیچیک لیک یاشلریده آنه تیلی گه بولگن سیوگی و علاقه سی مولانا جامی و دولت شاه سمرقندی کبی بیوک شاعر و ادیب لر تمانیدن تقدیرلنه دی.
کیچیک یاشلریدن باشلب عمری نینگ سونگ پیتلریگه چه قلم تیبره تیب علم بحریگه غرق بولگن حضرت نوایی، تورک و فارس تیللریده تقریبا اوتوزدن آرتیق اثر وجودگه کیلتیرگن و بو اثرلری نینگ کوپینی تورک تیلی بیلن یازگن. بو اثرلری واسطه سیده اون بیشینچی عصر تورک ادبیاتی نینگ اینگ بیوک استادی بولگن نوایی، سلف لری (محمود کاشغری، یوسف خاص حاجب، خواجه احمد یسوی) تمانیدن اوزیگه امانت ایتیلگن بو ادبی تیلنی هیچ بیر زمان بسیط بیر کوز بیلن کورمه گن. برعکس او، بو تیل نینگ اینگ کتته حامی سی صفتیده تورک سوزینی قوٌله نماقدن همیشه ذوق آلگن و بوتون اثرلریده تورک سوزینی تیلگه کیلتیرگن (جعفراوغلو، ۱۹۸۴: ۱۴۸). اونینگ اثرلریده، تقریبا ۳۵۰ ییرده تورک، اتراک، اوزبیک، برلاس و باشقه تورک قبیله لری نینگ آتلری قید ایتیلگن. بیر کوپ اثری نینگ مقدمه سیده “بولرنی تورک لر اوچون یازدیم” افاده لری اوتماقده دیر (رحمانی، ۲۰۱۹: ۲۹۳). بو افاده لریگه کوره حضرت نوایی، اوز خلقینی و تیلینی قتیق سیوگن و بوتون بارلیگی نی تورک شعریتی رونقیگه بغیشله گن بیوک شخصیت دیر. او، لسان الطیر ده: “جهان ده تورک ادبیاتی بیراغینی کوتاریب تورکی خلقلرنی یگانه بیر ملت یگانه بیر جماعت حالیگه کیلتیرگنینی” افتخار بیلن تیلگه کیلتیره دی (چتینداغ، ۲۰۱۲: ۱۱).
نوایی، فارس تیلی نینگ دولت تیلی صفتیده اینگ پارلاق دوره سینی تجربه قیله یاتگن و بو دور تورک شاعرلری نینگ اوز اثرلرینی فارس تیلیده یازه یاتگن بیر دورده ملیتچیلیک دعواسینی اورته گه قویه دی. او، اوز دوری نینگ تورک تیللی شاعر و ادیب لرینی آنه تیللری بیلن یازیشگه تشویق ایته دی. فارس تیلی بیلن شعر یازیشنی اوزلریگه مزیت بیلگن شاعر لرنی قتیق بیر شکل ده نقد ایتیب تورک تیلی نینگ هیچ بیر زمان فارس تیلی دن کم کیلمه گنلیگینی تیل گه کیلتیریب تورک تیلی بیلن هم یوکسک سویه ده بیر ادبیات وجودگه کیلیشی ممکن لیگینی اوزی نینگ اولمس – سولمس اثرلری بیلن اورته گه قویه دی (سویدان، ۲۰۱۸: ۲۷۸). چونکه اونینگ اصل مقصودی تورک تیلی نی یوکسک بیر صنعت تیلی مقامیگه ایریشتیرماق ایدی. حضرت نوایی محاکمه اللغتین ده بو وظیفه نی اوزیگه شرفلی بیر بورچ دیب بیلگن و بونی قوییده گی سوزلریدن انیق لش ممکن:
“ترک اولوسی نینگ خوش طبع بیک لاری و میرزاده لاری و صاحب ذهن پاک طبع لاری و آزاده لاری انداق که کیراک مشغول لوق اسبابین توزاآلمادیلار اول نوع طبع نتیجه سی کورکوزاآلمادیلار که آندین خوشگوی لوق امیدی توتسه بولغای بلکه بو امید نی آلارنینگ روزگاری حالیغه یاووتسه بولغای طرفه راق بو کیم بو نوع پادشاه سخن دان ترغیبی و تلقینی و احسانی و تحسینی قاعده متابعت و موافقت نی اونوتوپ و جاده نافرمانلیغ و ضلالت نی توتوپ کوپی بلکه باریسی فارسی غه مایل بولدیلار و اول تیل بیله نظم غه قایل بو ایش موندین اوزکا بوله آلماس که ترک تیلی تعریفی دا آنداق که یوقاری راق مذکور بولدی با وجود الفاظ کثرتی و عبارات وسعتی و معانی غرابتی و ادا سلاستی دلپذیر باغلاماقته صعوبت بار و دلپسند ترتیب بیرماکته طبع رنج و عقوبت تاپار لازم کوروندی ترک تیلی شرحی دا بیر نیچه ورق قه زیب آرایش بیرماق و آندا حضرت سلطان السلاطین ملایمت طبع و مهارت ذهن لارین شرح ایتماک” (نوایی: ۱۴۹۹: ۷۴۴).
امیر علی شیر نوایی سایه سیده تورک تیلی ده شعر یازگن یاش شاعر و ادیب لر اوز محیط لریده شهرت کسب ایتیش امکانیتگه ایگه بولگن. اوشه دور شاعرلریدن مولانا لطفی نی تورک تیلی ده شعر یازیش ده اینگ قابلیتلی کیشی بولگن لیگینی تیلگه کیلتیریب بو توغریده اوزی نینگ محاکمه اللغتین آتلی اثریده شوندی دیب فخرلنه دی: “هلاکو خان زمانی دین سلطان صاحب قران تیمور کورگانی زمانی دین فرزند خلفی شاهرخ میرزا نینگ زمانی نینگ آخریغه چا ترک تیلی بیله شعرا پیدا بولدی لار و اولحضرت نینگ اولاد و احفادی دین هم خوش طبع سلاطینی ظهورغه کیلدی شعرا سکاکی و حیدر خوارزمی و اتایی و مقیمی و یقینی و گدایی و امیری دیک لار و فارسی مذکور بولغان شعرا مقابله سیدا کیشی پیدا بولمادی پیر مولانا لطفی دین اوزکا کیم بیرنچه مطلع لار بار کیم طبع اهلی قاشیدا اوقوسه بولور” (نوایی، ۱۴۹۹: ۷۴۳). نوایی، بو افاده لری بیلن اوزیدن آلدین هم تورک تیلی ده شعر یازگن تورکی شاعرلر بولگنینی تصدیق له یدی اما بو لرنینگ هیچ بیرینی تورک تیلی نی فارس تیلی سویه سیگه ایریشتیریش یولیده کوزگه تیگر اثرلر وجودگه کیلتیریله آلمه گنلرینی جدی بیر شکلده نقد ایته دی.
اون بیشینچی عصرده فارس شعریتی و ادبیاتی مولانا جامی واسطه سیده اینگ پارلاق دوره سینی تجربه قیلر ایکن تورک ادبیاتی علی شیر نوایی حمایه سیده ینگی بیر وجه اوزیگه آله دی. انه شوندی بیر دورده، فقط امیر علی شیر نوایی کبی مقتدر بیر شاعر، ادیب و تیل شناس تورک تیلی گه ینگی بیر وجه بیره آلر ایدی. چونکه حضرت نوایی نینگ، اوز قیمتلی اثری سد اسکندری اثریده ایتگنی دیک “اوز خلقی بیله آنه تیلی بیلن گپله شماق” هردایم شعاری بولگن دیر. عکسی تقدیرده حضرت نوایی نینگ:
“سینکا انجه حق لطفی واقعدورور که تا ترک الفاظی شایعدورور
بو تیل برلا نظم ایرور تا خلق ایشی یقین قیلمامیش خلق سندیک کیشی“
دییشی نینگ هیچ بیر اهمیتی بولمس ایدی. بو بیلن بیرگه سونگی مصرع ده ایتگنی دیک حضرت نوایی تمانیدن قولٌه نیلگن ادبی تیل نی، مستقیما خلق تیلی دن آلینگن لیگیگه باور قیلیش ساده لیک بوله دی. چونکه حضرت نوایی تمانیدن قولٌه نیلگن ادبی تیل، اوندن آلدین هم بار ایدی و اوشه دور عالم و تیل شناس لری تمانیدن حاضر بیر ادبی تیل سویه سیگه ایریشتیریلگن ایدی. اما اعتراف قیلیش کیره ک که نوایی دن آلدین و کیین تورک تیلی سایه سیده ادبیات ساحه سیده بیوک شهرت قازانگن هیچ بیر شاعر و ادیب، بو تیلنی استادانه بیر شکلده استفاده قیلیب اینگ یوکسک سویه سیگه ایریشتیریش زمینه سینی حاضر قیله آلمه گنلر (جعفراوغلو، ۱۹۸۴: ۱۴۹). فقط علی شیر نوایی، اوز تیلی و ایجادیات لری نتیجه سیده مرکزی آسیا تورک ادبیاتی نی ملی ادبیات سویه سیگه ایریشتیریشگه موفق بولگن. چونکه یوقاریده ایتیب اوتگنیمیز دیک اونینگ اینگ کتته آرزوسی، تورک تیلی نی فارس تیلی و ادبیاتی سویه سیگه ایریشتیریش و ملی بیر کیم لیک قازاندیریش ایدی. بو مسئله، تورک تیلی نینگ بوتون قاعده لرینی یخشی بیلماقدن کیچر ایدی که حضرت نوایی بو توغریده اوزینی استا قیلگن ایدی. شو جهت دن نوایی ده گی تورک تیلی سیوگیسی و ملی شعور، اونینگ اثرلریده آچیق بیر شکل ده کوریلیب توخته گن. بوندن تشقری حضرت نوایی، تورک تیلی نی یخشی شکلده محافظه ایتگن شاعر وادیب صفتیده، آنه تیلی نینگ بوتون امکانیت لرینی اورته گه قویگن و حتی بعضی شاعر و ادیب لر تمانیدن حقیر کوریلگن بو تیل بیلن خمسه یازیشدن هیچ قورقمه گن. (عبدوالیوا، ۲۰۱۷: ۸۵). شو باعث شرقی تورک تیلی نوایی دن کیین بیر ادبیات و کلتور تیلی حالتی نی اوزیگه آلگن.
امیر علی شیر نوایی، فارس تیلینی اوز آنه تیلی کبی بیلر ایدی. او هم تورک تیلی هم فارس تیلی واسطه سیده تیل، ادبیات، تاریخ، دیوان، تذکره نویس لیک، عروض، مثنوی کبی تورلی موضوع لرده جدا مهم اثرلر یره تدی. تورک تیلی، تاریخی، ادبیاتی و کلتوری نقطه نظریدن حضرت نوایی نینگ بو اثرلری تقدیرگه شایان دیر. اما تیل شناسلیک نقطه نظریدن اونینگ اینگ کتته اهمیتگه ایگه بولگن اثری شپهه سیز محاکمه اللغتین دیر. چونکه حضرت نوایی، بو اثریده تورک تیلی بیلن فارس تیلینی هم گرامری و هم کلمه خزینه سی جهت دن مقایسوی بیر شکلده قرشیله شتیریب بو ایککی تیل اراسیده فاحش تفاوت لر بارلیگینی عینی مثال لر بیلن اورته گه قویگن. عین جغرافیه ده رشد قیلیب اوز تکامل لریگه ایریشگن بو ایککی تیل نی تورلی جهت لردن مقایسه ایتگن نوایی، بو توغریده محاکمه اللغتین اثریده افتخار بیلن شو افاده لرنی تیلگه کیلتیره دی:
“قالدی ترکی الفاظ بیله مقصود اداسی و فارسی عبارت بیله کلام معناسی آنداق معلوم بولور که ترک سارت دین تیز فهم راق و بلند ادراک راک و خلقتی پاک راک و صاف راک مخلوق بولوپتور و سارت ترک دین تعقل و علم دا دقیق راق و کمال فضل فطرتی دا عمیق راق ظهور قیلیب دور و بو حال ترک لار نینگ صدق و صفا و توز نیتی دین و سارت لارنینگ علم و فنون و حکمتی دین ظاهر دورور و لیکن تیل لاریدا اکمال و نقصان حیثیتی دین فاحش تفاوت لار دور که الفاظ و عبارت وضع قیلور دا ترک سارت قه فایق کیلیپ دور و اوز الفاظی دا اشارت عبارتیغه مزیت لار کورکوزوپ تور که اوز محلی دا انشاءالله مذکور بولغای یانا تورک نینگ ملایمت طبعی نینگ سارت نینگ آرتوغلوغی غه دلیلی موندین واضح راق و شاهدی موندین لایح راق بوله آلور مو کیم بو ایککی طایفه نینگ ییگیتتی و قاریسی بلکه اولوق دین کیچیک باریسی اراسیده اختلاط علی السویه دور هر مقدار که بو بیری نینگ اول بیری بیله آمیزش و گفت و گذاری بار اول بیری نینگ هم بو بیری بیله همانچه تکلم و گفتاری بار و سارت اراسیده اهل طبع دانش و زمرۀ علم و ذهن بینش کوپراک دور و ترک ایلی دا اجلاف و ساده سارت ایل دین زیاده دور اما ترک نینگ اولوغ دین کیچیگی گا دیگینچه و نوکر دین بیکی گا دیگینچه سارت تیلی دین بهره مند دور لار” (نوایی: ۱۴۹۹: ۷۳۷).
نوایی سایه سیده اون بیشینچی عصر تورک تیلی ادبی تیل سویه سیگه چیقاریلگن . او، “تورک تیلی شعریتده گی نازک توشونچه لرنی افاده لشگه قادر ایمس، تورک تیلی علمی اثر یازیش امکانیتی گه ایگه ایمس” دیگن ساخته توشونچه و اویدورمه لرنی کاملا رد ایتیب تورک تیلی بیلن اولمس اثرلر وجودگه کیلتیردی و بو تیل نینگ هم شعریت تیلی هم بیلیم تیلی ایکن لیگینی دنیا بوییچه اثباتلب بیردی (آلتای، ۱۳۹۵: ۵۷). علی شیر نوایی، دوری نینگ یاش شاعر و ادیب لرینی تورک تیلی بیلن یازماققه تشویق قیله دی. بونینگ بیرینچی سببی تورک تیلینی اینگ یوکسک چوقٌیسیگه ایریشتیریش و تورکی خلق لرنی تیل جهت دن “یک قلم” قیلیش ایدی. بو توغریده حضرت نوایی حقلی روشده: “تورک نظمیده چو مین تارتیب الم – ایله دیم اول مملکت نی یک قلم” دیب تیل ده فکر بیرلیگینی اورته گه قویه دی. شوندی که او دور شرقی تورکستان و مرکزی آسیا ده گی اوغوز، تورکمن، قرلوق، قپچاق، اوزبیک، قزاق، اویغور وباشقه تورکی خلقلر نینگ چمه سی اوز یازوو و ایجادیات لریده چغتای ادبی تیلینی قولٌه ندی لر. بیوک تورک ملیتچیسی اسماعیل گسپرالی نینگ “تیل ده بیرلیک، فکر ده بیرلیک” سوزلریگه استنادا علی شیر نوایی اثرلری بیلن اوز تکاملیگه ایریشگن تورک تیلی ویا باشقه بیر افاده بیلن نوایی تیلی نتیجه سیده اورته آسیا و شرقی تورکستانده ملی بیر ادبیات وجودگه کیله دی و بو ادبیات سایه سیده بوتون اورته آسیا خلقی اوز بیرلیک لرینی محافظه ایته دی لر. تورک تیلی واسطه سیده اورته آسیا توپراقلریده وجودگه کیلگن ملی ادبیات، تورک تیلی نی اورته آسیا و شرقی ترکستان مرزلری دن تشقری هم کیلیشوویگه زمینه یره ته دی. شوندی که اوشه دور هندوستان، ایران و آناطولی اهالیسی علی شیر نوایی نینگ اثرلری نی اوقوب انگله ماق اوچون سوزلیک (دیکشینری) گه احتیاج تاپماققه باشله دی لر و شو باعث اوشه محیط نینگ تیل شناس لری تمانیدن لغات چغتایی، لغات نوایی کبی سوزلیک لر یازیلدی. بو مسئله حضرت نوایی نی دنیا بوییچه بیر ادبی شخصیت صفتیده تنلیشیگه امکان یره ته دی. شو باعث علی شیر نوایی فقط افغانستان ویاهم اورته آسیا تورکلریگه منسوب بیر شخصیت ایمس، برعکس او، بوتون تورک دنیاسی نینگ اورتاق معنوی سیماسی دیر.
حضرت نوایی نینگ اثرلری کاشغردن تونا نهری نینگ قیرغاقلریگه چه، بصره دن والگا دریاسی نینگ قیرغاقلریگه چه تورک کلتوری حاکم بولگن بوتون ییرلرده عصرلر بوییچه اوقولیپ تقلید ایتیلگن و اونینگ شعرلریگه قرشی نظیره لر یازیلگن (کوک دمیر، ۲۰۱۷: ۵۰۱). اونینگ ادبی ایجادیاتی هلیگه چه دنیانینگ فرقلی اولکه لریده بیلیم انسان لری تمانیدن تدقیق ایتیلماقده دیر. نوایی نینگ دنیا مقیاسیده تن آلیشی، اثرلری نینگ تورلی تیل لرگه ترجمه ایتیلیشی و اثرلری اساسیده یوزلب علمی و تحقیقی کتاب و مقاله لر یازیلیشیگه سبب نوایی نینگ اوز اثرلری آرقه لی فکری جهت دن دنیا مدنیتیگه قوشگن اولکن اولوشی دیر البته (آلتای، ۱۳۹۵: ۵۶). شو لحاظ دن حضرت نوایی دنیا ادبیاتی نینگ هم تانیقلی سیمالریدن سنله دی.
امیر علی شیر نوایی ایککی تیللی شاعر ایدی. او، فارس و تورک تیللریده قلم تیبره تگن شاعرلرنینگ ایجادیات لرنی یقین دن تعقیب ایتگن. اوزی فارس تیلیده اثر وجودگه کیلتیرگن بولسه – ده فارس تیلی و ادبیاتی نینگ حیرانی بولگن شاعر و ادیب لرگه قرشی هردایم تورک تیلینی مدافعه قیلگن دیر. شو باعث عمری نینگ سونگی پیت لریده اوزی نینگ شاهانه اثری “محاکمه اللغتین” نی یازه دی. نوایی نینگ محاکمه اللغتین نی یازیش دن مقصدی تورک تیلی نینگ فارس تیلی دن اوستون بولگن لیگینی اثبات ایتیش ایدی که بو نی عینی مثال لر بیلن ایضاح ایتیب اوز آنه تیلینی فارس تیلی گه کوره بای بیر تیل بولگن لیگینی اثباتله دی (چتینداغ، ۲۰۱۲: ۸).
حضرت نوایی ادبی صنعت لرنی بیوک بیر ظرافتلیک بیلن ایشلب تورک تیلیده شعر یازه دی. اونینگ اصل هدفی تورک تیلی بیلن شعر یازیش امکانیتی بارلیگینی و بو تیل نینگ شعریت تیلی بولگن لیگینی اثباتلش ایدی. بو توغریده:
“شعر صنعتین که قیلدیم ابتدا ترک الفاظی بیرله قیلدیم ادا
من که ترک الفاظی غه ایلپ شروع نظم تاپتی طبع کلکیم دین فزوع“
دیب فخرلنه دی. هرچند حضرت نوایی، تورک تیلی ده شعر یازیش ده فارس تیلیگه کوره البته که کوپراق کوچ صرف ایتگن. چونکه تورک تیلی نینگ نازک لیک لری فارس تیلیگه کوره کوپراق ایدی. نوایی دوریده فارس تیلی و ادبیاتی بویوک تکامل گه ایریشیب، نوایی نینگ دوستی و مرشدی ملا عبدالرحمن جامی واسطه سیده ممتاز دوری نینگ اینگ یوکسک چوقٌیسی گه چیقیش عرفه سیده ایدی. اوشه دورده ادبیات نهایت درجه عامه لشیب، غزل و مثنوی طرزلریگه طلب کوپراق ایدی. تورک شعری نینگ افاده یول لری مکمل کشف ایتیلمه گن و تورک تیلی ده شعر یازگن شاعرلرنینگ سانی نهایت درجه آز بولگن بیر دورده، نوایی نینگ بو مسئله گه اعتبار قره تیشی و اوز ایجادیات لریده تورک تیلی نینگ برچه امکانیت لرینی کورسه تیشی بیوک بیر جسارت ایستر ایدی که بو مسئله کوپراق حضرت نوایی نینگ اوز آنه تیلیگه بولگن سیوگی و سایگی دن الهام تاپگن دیر (ترلان، ۱۹۴۲: ۱۲).
نتیجه
بو مقاله حضرت نوایی نینگ تورک تیلی ترقیاتی ده یولیده قیلگن فعالیت لری و فداکار لیک لری حقیده معلومات بیریش نقطه نظریدن مهم. یوقاریده بیریلگن توضیحات لرگه کوره سوز ملکی سلطانی امیر علی شیر نوایی اوز دوریده بونجه رسیک و خطراتلرگه قره مس دن بوتون حیاتی نی تورک تیلی نینگ ترقیاتی و انکشافی یولیده صرف ایتیب اوشه دور تورک ادبیاتی نی ملی ادبیات سویه سیگه ایریشتیرگن بیوک تورک ملیتچی سی دیر. نوایی دوریده تورک تیلی ادبی صنعت و ملی روح جهتیدن اوزی نینگ اینگ یوکسک دوره سینی تجربه قیلگن. بو دورده هر بیر قلم صاحبی کیشی افتخار بیلن تورک کلیمه سینی تیلگه کیلتیریب اوز اثرلرینی تورک تیلی بیلن یازیشگه باشله گنلر. حضرت نوایی، آنه تیلیگه بولگن سیوگی و علاقه سی نتیجه سیده اوز اثرلرینی تورک تیلی بیلن یازیب دوری نینگ باشقه شاعر و ادیب لرینی بو تیل بیلن یازیشگه تشویق ایتگن دیر. فارس تیلی بیلن یازگن تورک شاعر و ادیب لرینی جدی بیر شکلده نقد ایتگن دیر. تورک تیلی حضرت نوایی نینگ گورکملی فعالیت لری نتیجه سیده اون بیشینچی عصرده اینگ پارلاق دوره سینی تجربه ایتگن. بو دورده تورک تیلی نینگ فارس تیلی گه کوره اوستون لیگی عینی مثال لر بیلن اورته گه قوییلگن، تورک تیلی بیلن یوکسک سویه ده بیر ادبیات اورته گه کیلیشی ممکن لیگی اثباتله نگن.
نوایی نینگ تورک تیلی تاریخی جهتیدن تاثیرگزار بیر شخصیت بولگن لیگی اوزیدن قالدیرگن ادبی میراثلری سایه سیده سونگی نسللرگه انتقال بیریلگن. او، اوزی نینگ ماندگار اثرلری بیلن اون بیشینچی عصر اورته آسیا تورک ملتی نی تیل جهتدن “یک قلم” ایله گن و بو وسیله بیلن تورک ملتی اراسیده فکر بیرلیگینی اورته گه کیلتیرگن دیر. حضرت نوایی تورک تیلی نینگ رشد و تکاملی ده اولکن حصه قوشیب آنه تیلی توغریسیده اوز بورجینی ادا قیلگن دیر. شو باعث تورک ملتی اون بیشینچی عصرنینگ باشلریدن ایگیرمه نچی عصرنینگ باشلریگه چه تقریبا آلتی یوز ییل لیک بیر مدت ده اوز یازوو و ادبیات لریده چغتای ادبی تیلی نی ویا باشقه بیر افاده بیلن نوایی تیلینی قولٌه نگن لر. خلاصه اون بیشینچی عصر شرقی تورک تیلی علی شیر نوایی سایه سیده اوزی نینگ رنسانس دوره سینی تجربه قیلگن دیر.
فایده لنگن منبع لر
آلتای، نورالله (۱۳۹۵)، اوزبیک ادبی تیلی نینگ شکلله نیشیده علی شیر نوایی نینگ توتگن اورنی، امیرالکلام علی شیر نوایی خلق ارا سمپوزیمی مقاله لر توپلمی، کابل.
اینان، عبدالقادر (۱۹۷۶)، چغتای ادبیاتی، تورک دنیاسی ایل کتابی، تورک کلتوری تحقیقات مرکزی، انقره
ترلان, علی نهات (۱۹۴۲)، علی شیر نوایی، بوغازایچی مطبعه سی، استانبول
جعفراوغلو، احمد (۱۹۸۴)، تورک تیلی تاریخی، اندرون انتشاراتی، استانبول.
چتینداغ، یوسف (۲۰۱۲)، امیر علی شیر نوایی (ترجمه: علی مردان هییت، عرب الفباسی گه اوزگروچی: محمد حسن تولقین)، خراسان مطبعه سی، کابل.
رحمانی، ذبیح الله (۲۰۱۹)، اوزی نینگ دوره سیده یازیلگن منبع لرده علی شیر نوایی و اونینگ آز بیلینگن اوچ اثری، حکمت اکادمیک ادبیات مجله سی، ساکاریا.
سویدان، سرپیل (۲۰۱۸)، کلاسیک دوره سیدن آلدین و کلاسیک دوره سی چغتای تورکچه سی نینگ بعضی اثرلریده ضد معنالی کلیمه لرنینگ قولٌه نیلیشی، خلق ارا تیل و ادبیات و فولکلور تحقیقاتی مجله سی، انقره.
عبدوالیوا، دلنازه اکرموا (۲۰۱۷)، امیر علی شیر نوایی نینگ تاریخ ملوک عجم آتلی اثریده مترادف، متضاد و کوپ معنالی سوزلر، تورک تیلی مجله سی، ترکیه.
نوایی، علی شیر (۱۴۹۹)، محاکمه اللغتین، هرات.
