دیدگاه های آموزشی-اخلاقی امیر علیشیر نوایی
علیشیر نوایی نینگ تعلیمی-اخلاقی قره شلری
علیشیر نوایی خلقمیزنینگ آنگی و تفکّری، بدیعی مدنیتی تاریخیده بوتون بیر دورنی تشکیل ایته دیگن بویوک شخص، ملی ادبیاتیمیزنینگ تینگسیز نمایندهسی، ملتمیزنینگ غروری، شأن و شرفینی دنیاگه ترّنم قیلگن اۉلمس سۉز صنعتکاریدیر. تعبیر جایز بۉلسه عالَم ده تورکی و فارسی تیلده سۉرلاوچی بیران بیر انسان یۉقکه، نوایینی سیومسه و نواییگه صداقت بیلن قرهمسه. “اگر بو اولوغ ذاتنی اولیا دېسک، اولیالرنینگ اولیاسی، متفکّر دېسک، متفکّرلرنینگ متفکّری، شاعردېسک، شاعرلرنینگ سلطانیدیر”.
شرق خلقلرنینگ ادبیاتی قنچهلیک چوقور اورگنیلسه، بو خلقلر آرهسیدهگی ادبی علاقهلر هم شونچهلیک روشنراق کۉرینه بارهدی. ادبی علاقهلرنینگ اۉرگَنیلیشی اېسه دانا صنعتکارلرنینگ، ادبی مکتب وکیللرینینگ ایجادی قدرتینی، تأثیر دایرهسینی انیقلَش اوچون تۉلهراق تصوربیرهدی. بو جهتدن نوایی میراثینی اۉرگَنیش علاحیده اهمیتگه اېگهدیر.
نوایی میراثینی اۉرگَنیش یالغیز اۉزبېک عالملرینینگ وظیفهسی اېمس. نوایی بویوک بیر ادبی مکتب باشلیغی صفتیده داهی نظامی کبی بیر قنچه خلقلرنینگ ادبیاتیگه کوچلی تأثیر کوستگنلیگیدن اونینگ ایجادینی اۉرگَنیش هم کېنگ بیر ساحهنی تشکیل اېتهدی. دنیا شرقشناسلری نوایی میراثینی اۉزبېک خلقی نینگ ادبیاتینی اۉرگَنیش تیکشیریشلر، شرق خلقلری تدقیقاتچیلری بوتون حیاتینی خلق بخت-سعادتیگه بغیشلهگن. بو اولوغ صنعتکارنینگ حیاتی و ایجادینی اۉز مدنیتلرینی اۉز ادبیاتلری تاریخینی چوقور اۉرگَنیش، اۉز ارا مشترک تمایللرینی انیقلَش مقصدیده اۉرگَنیشگن. چونکه نوایی تاجک، ایران و هند مدنیتیده بویوک بیر مدنیت حامیسی صفتیده مشهور بۉلسه، آذربایجان، تورکمن، قزاق، تاتار، تورک، قرهقلپاق خلقلری ادبیاتیده اېسه اۉزینی کوچلی تأثیرینی کورستگن.
علیشیر نوایی تورک دنیاسی ادبیاتی نینگ اینگ مشهور وکیلی دیر. چونکه هیچ کیم بو تیل و ادبیاتینینگ رونقی اوچون اونینگدیگ خدمت قیله آلگن اېمس. نوایی ایجادی تورکی ادبیاتی نینگ اینگ یوکسک چوقیسیدیر. چونکه هیچ کیم اونگه قدر بوتیلده بونچهلیک کۉپ و یخشی یازمهگن اېدی. نوایی برچه خلقلرنینگ اینگ بویوک شاعری دیر. چونکه او اۉزینی “خیتای دن تا خراسانگچه یاییلگن تورکی قوملرنینگ اۉز شاعری، دېب بیلدی. اولرنی بیر ادبی تیل بیراغی آستیده بیرلشتیردی، یک قلم قیلدی”. بو بیلن خلق نینگ اقتصادی، سیاسی و معنوی رونقیگه بویوک تأثیر کورستدی.
نوایی اثرلرینینگ عموم انسانی غایهسی- انسانپرورلیک، خلقپرورلیک، عدالت پرستلیک، دوستلیک، تینچلیک، مهرو محبت، پاک سیوگی و وفا، معرفتلیلیک کبی گوزهل تویغولرنینگ یوکسک بدیعی شکلده افادهلشی آرقهلی اۉزبېک ادبیاتی شهرتینی دنیا مقیاسیگه آلیب چیقدی. بویوک علامه، شاعر علیشیر نوایی عموم انسانی تربیهسیده بیر بوتون اثر یرهتمهگن بۉلسه هم، اۉزینینگ بو حقدهگی فکرلرینی تورلی علمی و ادبی اثرلریده افادهلهگن. علیشیر نوایی اۉزی نینگ عموم انسان تربیه تۉغریسیدهگی فکرلرینی اثرلریده برکمال انسان ابرزینی یرهتیش یۉلی بیلن بیان ایتدی.
علیشیرنوایی نینگ علم-معرفت، تعلیم-تربیه مسئلهلریدهگی فکرلریده انسانپرورلیک غایه لری باش اورینده تورهدی. علیشیر نوایی نینگ فکریچه، انسان دنیاده همهدن یوکسک، عزیز و قدرلی دیر. علیشیر نوایی اۉز دوریدهگی برچه صاف وجدان انسانلرنینگ منفعتینی حمایه قیلدی. او انسان اوچون ضرور بۉلگن عموم انسانی اخلاق قاعدهلرینی اۉرگندی، اثر قهرمانلری ابرزیده اۉز قرهشلرینی عکس ایتیردی. علیشیر نوایی آدملرنی اخلاقی و آدابلی بۉلیشگه دعوت ایتدی همده اخلاقنی بوندهی تعریفلَیدی: “اخلاق شخص نینگ آغیر بقالیغ لباسیدیر ولباس جسم نینگ سنگین دیباسیدیر، شونینگ بیلن بیرگه آدمنی بیزهیدیگن هم اخلاقدیر”.
علیشیر نوایی نینگ فکریچه، انسان اوچون تاج، دولت وباشقهلراېمس، بلکه اینگ یخشی فضیلتلر هرقندهی بایلیکدن افضلدیر. علیشیر نوایی اۉزخلققه ایش بیلن هم، سۉز بیلن هم فایده کیلتیریش کیرهکلیگینی ایتهدی. او خلق منفعتی اوچون ایشلهیدیگن خلق نینگ بخت-سعادتی اوچون کوره شه دیگن کیشیلرنی حقیقی آدم دېب بیلهدی:
آدمی اېرسانگ دیماگیل آدمی
آنی کیم یۉق خلق غمیدین غمی
خلققه یاردم بیریشنی ایستهمه یدیگن، خودبین، قاره کونگیل آدملرنی علیشیر نوایی اینگ یمان آدم، خلققه ضرر ییتکیزهدی دېب تعریفلهیدی.
اېل قاچسه بیراودین اېل یمانی بیل آنی
احوالیده اعتبار نشانی بیل آنی
فعل ایچره اولوس بالم جانی بیل آنی،
عالم اېل نینگ یمانی یمان بیل آنی
انسانلر بیر-بیرلری بیلن دوست-ایناق و همجهت بۉلیب یشهمس اېکنلر، اۉز آرزو نیتلریگه ییته آلمه یدیلر، یکهلیک، یالغیزلیک بیلن هیچ قندهی ایش قیلیب بۉلمهیدی، شونینگ اوچون هم او همه انسانلرنی دوست بۉلیب یشهشگه چارلَیدی. علیشیر نوایی دوستلیکنی اولوغلَیدی، شو بیلن بیرگه ساخته، غرض بیلن دوست بولوچی کیشیلرنی قارهلیدی.
نوایی علم-معرفتنی و اونگه حامیلیک قیلگن. شاعر انسان نینگ معنوی کمالاتینی، اولا اونینگ علم ودانش صاحبی بوله آلگنلیگیده دېب بیلهدی. علم اۉزیدن اۉزی بۉلمهیدی، کیشی فقط هوس و اشتیاق بیلن گینه علمگه اېگه بوله آله دی، دېب حسابلهیدی. علیشیرنوایی حکمتلریده عالم-عالم معنا مجسمدیر. اونینگ حکمتلریده علم-معرفت، مهر-عاقبت، انسانیلیک کبی مسئلهلر مرکزی اۉریننی اېگهلیدی.
بیراو کیم قیلسه عالم لرگه تعظیم
قیلور گویا که پیغمبرگه تعظیم
شاعر عالم اهلینی قدرلَیدی، اولوغلَیدی. عالملرگه تعظم-حرمت قیلیش-پیغمبرلرگه تعظیم و حرمت قیلیش بیلن برابر اېکنلیگینی تأکیدلَیدی. جمله دن:
آز-آز اۉرگَنیب دانا بولور
قطره-قطره ییغیلیب دریا بولور
نوایی کیشی بیلیمگه اېگه بۉلیشی اوچون آز-آزدن اۉرگنیب باریشی لازملیگینی، بیلیملری ییغیلیب معلوم کونیمهگه اېگه بۉلیشی ممکنلیگینی و بونی تامچی-تامچی سوولر ییغیلیب دریاگه ایلَنیشیگه اوخشته دی.
حق یۉلینده کیم سینگه بیر حرف اۉقیتمیش رنج ایله،
ایلهمک بۉلمس ادا انینگ حقین یوز گنج ایله.
اوشبو جمله لرده بیرینچی استاد حقیده گپ بارهدی. ایلک استاد طالبگه سواد چیقریشیده کمکلشهدی، بو بیلن اونینگ حیات یۉلینی- تۉغری یۉلینی بیلگیلب بیرهدی. استادنینگ بو خدمتلرینی یوزلب خزینه لر بیلن هم تولهی آلمَسلیکنی نوایی شو ایکی مصرعده بیان قیله دی.
علیشیر نوایی انسانگه بیرینچی نوبتده حیاتدهگی اعمالیگه قرهب بها بیرهدی. آدمیلیکنینگ میزانی بو-فارسالیک(تقوادارلیک)، پاکدامانلیک و حقپرستلیک دیر. اویغاق قلب صاحبی نظریده هرقندهی حالتده هم تۉغری سۉزنی ایته آلگن، حقیقت طرفیده توریب حرکت قیلگن کیشیگینه انسان نامیگه مناسب. عکسینچه، شرایطگه قرهب اۉزگرهبیریش، اۉز شخصیتینی اسرهب، حق گپنی ایتیشدن قورقیش- بو امکانسیزلیک بیلگیسی. یخشیلیککه دواگرلیک قیلگن حالده یمانلرحیالیگه هم شریک بۉلیب کیته وریش-بومنافقلیک نمونه سیدیر.
ایتیش لازمکه، نوایی انسانگه تنبیه بیرر ایکن، اولا اۉز حیاتی کوزه تیشلریگه اساسلنهدی. پاک اعتقادی، اجتماعی قرهشلری تقاضاسیگه ملاحظه یوریته دی. اولوغ انسان تفکّری نینگ حیاتی تجربهلریدن کیلیب چیققن خلاصهوی فکر-ملاحظهلری خلق نینگ “یخشیگه یانداش، یماندن قاچ” یخشی بیلن یوردینگ یېتدینگ مرادگه، یمان بیلن یوردینگ،-قالدینگ اویتگه”، “یخشی آدم یولداشیدن بیلینر”، “دوستنینگ کیملیگینی ایتسنگ، سینینگ کیملیگینگنی ایتهمن” کبی مقاللربیلن بوتونلهی مشترکدیر.
اویغاق قلب صاحبی نزدیده یخشی انسان یا که یخشیلیک توشونچهسی نینگ معناسی نهایتده کینگ بۉلیب، اونده ایمان و اعتقاد، عادت و حیا کبی انسان ذاتنی بیزهیدیگن گۉزه ل فضیلتلرجمع الجمع بۉلگن. آدمیلیکنینگ میزانی بو فقط اۉزی اوچون اېمس، بلکه، اۉزگهلر منفعتی، خلق غم-تشویشی بیلن یشهشدیر. بنابراین، اخلاق ترغیباتچیسی نینگ نوبتدهگی تنبیه هم یخشیلیک خصوصیده:
بخل نینگ انداقکه، بوتون تاپقانی ذخیره بۉلغی، تانگ و قبری هم بو کونگی معاشی اوییدیک تیره بۉلغی، زهدو تقوا برچه وقتده دلپسنددور، اولوغلر نظریده ارجمندراق. یخشیلیق و یمانلیقنی کیم قیلدی کیم، جزا کۉرمهدی. صلاح وفساد توخمین کیم ایکدی کیم ، اۉرمهدی”.
شاعرانسانگه خاص قوصورلر وخصلتلر حقیدهگی فکرینی قوییدهگی بیت بیلن ینهده آیدینلشتیره دی و قصه دن حصه چیقره دی.
یخشیلیق تخمین ساچغیل کیم بودور دهقانغه سۉز،
هر نه کیم اېکدینگ بارین همان توت آنینگ کۉز.
علیشیر نوایی علم اۉرگَنیشگه اینتیلیش انسان کمالاتینی تأمینلَش اوچون خدمت قیلوچی اینگ ضرور فضیلتلردن دیب بیلهدی. علم نی انساننی، خلقنی نادانلیکدن، جهالتدن قوتقزووچی عامل صفتیده تعریفلهیدی. اثرلری مضمونیده ایلگری سوریلگن غایهلر یاردمیده کیشیلرنی علملی و معرفتلی بۉلیشیگه اوندهیدی. متفکّرعلم اۉرگَنیشنی هر بیر کیشی نینگ انساننی بورچی دییه اعتراف ایتهدی. زیرا عم اۉرگَنیشدن مقصد هم خلق نینگ فراوان، بختلی-سعادتلی حیات کیچریشنی، مملکت نینگ آباد بۉلیشی تأمینلشگه حصه قوشیشدیر، دییه تأکیدلهیدی. بیلیملی و دانا کیشیلر همیشه اۉز خلقی نینگ منفعتینی همده مملکتی نینگ رونقی یۉلیده فعالیت آلیب باریشلریگه ایشانهدی.
مذکور اۉرینده میرزا اولوغ بیکنی انه شوندهی خصلتگه اېگه بولگن کیشیلردن بیری بۉلگنلیگیگه اورغو بیرهدی همده اونینگ نامی تاریخ صحیفه لریده ابدی سقلَنیب قالهدی دېب حسابلهیدی.علیشیرنوایی آرزو قیلگن کامل انسان فقط علملی بۉلیش بیلن قناعتلَنیب قالمه یدی. اونی یېتوک انسان صفتیده تعریفلَش اوچون اونده، ینه شونینگدیگ، صبر-قناعت، سخیلیک، همت، تۉغریلیک، راستگویلیک، تواضع، ادب، وفا وهکذا صفتلرنینگ هم موجود بۉلیشی تقاضا ایتیلهدی.
متفکّر اخلاق نینگ اینگ مهم میزانی آداب دېب حسابلهیدی. آدابلی، اخلاقلی بۉلیش انسانگه اطرافدهگی کیشیلر اورتهسیده معین موقع همده حرمتگه سزاوار بۉلیشگه یاردم بیرهدی. آدابگه اېگه بۉلیش نینگ انسان حیاتیده گی رولینی کورسَتیب بیرر اېکن، علیشیر نوایی شوندهی فکرلرنی افاده ایته دی: “ادب کیچیک یاشدهگیلرنی اولوغلر دعاسیگه سزاوار اېتهدی و او دعا برکتی بیلن عمرباد بهره مند بۉلهدی. ادب، کیچیکینه لر مهرینی اولوغلر کونگلیگه سالهدی و او محبت کونگلیده ابدی قالهدی.
علیشیر نوایی نینگ اثرلریده گی فرهاد، شیرین، لیلی، دل آرام، قیس، شاه پور کبی ایجابی قهرمانلر عموم انسانی تربیه اساسیده تربیه لنگنلر، کمترین، آدابلی، عار-ناموسلی انسانلردیر. بو قهرمانلر آرقهلی یاشلرنی اولردن عبرت آلیشگه چارلَیدی.
علیشیر نوایی نینگ برچه اثرلری یاشلر تربیهسی اوچون مهم خزینه حسابلنه دی. او اۉز اثرلریده هربیر سۉزدن عموملی و اۉرینلی فایدهلنه آلگن. هر بیر حکمتی بیز اوچون عبرتدیر. علیشیر نوایی حیاتی و میراثی یاشلرده عموم انسانی فضیلتلرنی تربیهلشده بیزگه هر تمانلمه نمونه بۉلهدی. اولوغ شاعر اۉزی نینگ تعلیم-تربیهگه عاید فکر-ملاحظهلری بیلن برکمال اولاد تربیهسیگه کتته حصه قوشدی، عموم انسانی فضیلتلر تۉغریسیدهگی فکرلری حاضرگی دوریمیز اوچون هم مهم دیر.
فایدهلنگن ادبیاتلر
- بدریوه. ف. خدای بیردیوه. ا.(۲۰۱۱).علیشیر نوایی ننیگ فرهاد وشیرین داستانی حقیده، تیل و ادبیات تعلیمی. تاشکینت:
- هییتاوف.ش. (۲۰۰۵). کیکاووس و علیشیرنوایی تلقینیده قلب تربیه سی. تیل و ادبیات تعلیمی. ایکینچی چاپ، ۸۴ نچی بیت.
- قیوم اوف.ا.(۱۹۹۱). علیشیر نوایی(مشهور سیمالر حیاتی). تاشکینت:
- کریم اوف. ای.ا. (۲۰۰۸). یوکسک معنویت-یینگیلمس کوچ. معنویت نشریاتی، تاشکینت:
- کریم اوف. ای. ا.(۲۰۰۹). ادبیاتگه اعتبار-معنویت گه، کیله جککه اعتبار. اۉزبېکستان، تاشکینت:
- کریم اوف. ای.ا. (۲۰۰۶). انسان، اونینگ حقوق و ایرکینلیکلری عالی قدریت.۱۴نچی جلد. اۉزبېکستان، تاشکینت:
- نوایی. علیشیر.(۱۹۸۶). خمسه: حیرت الابرار، فرهاد وشیرین، لیلی و مجنون، سبعه سیار، سد اسکندی. غ. غلام نامیده گی ادبیات وصنعت نشریاتی، تاشکینت:
- نوایی. علیشیر. (۱۹۹۹). حکمتلر:بالهلر اوچون. قادری نامیدهگی خلق میراثی نشریاتی. تاشکینت:
- ziyonet.uz
