«نوایی نینگ اثرلریدن تنلنمه أیریم سۉزلر»
کیریش
نوایی دېگنده فقط‌گینه «هرات» ولایتیده تۉغیلگن و اونده وفات اېتگن کیشی انگله‌نیلمه‌یدی، بلکیم جهان نینگ قه‌ی یېریده بۉلمه‌سین، قه‌یسی بورچیده نوایی نسلی‌گه منسوب بۉلگن حتی بۉلمه‌گن بیلیم اهلی کیشی‌سی نینگ کۉز اۉنگیده قویاشدېک پارلاق و معنوی تیریکلیگی ثابت بۉلیب تورگن انسان و یخشیلیکلر خزینه‌سی نینگ بولاغی، معنوی آلتین و الماس دن یوقاری ساوغه‌لرنینگ اېگه‌سی، جهان ادبیاتی و تاریخی کۉزگوسیده اۉلمس و سۉلمس اثرلرنینگ صاحبی صفتیده برچه‌لرگه نمایان بۉلیب تورگن سۉز ملکی نینگ سلطانی، تورک-اۉزبېک ادبیاتی آسمانی، ملتیمیزنینگ معنوی باغبانی و اېلیمیز میراثی نینگ نگهبانی یعنی امیرالکلام نظام الدین علیشېر نوایی-فانی دېب، جهان کۉزلری آلدیده هم مجسم بۉلگنی انیق‌دن انیقراق دیر.
نوایی نینگ دلی بیلن تیلیدن بیزگه قدر یادگار میراثی و تیلیمیز اساسی بۉلگن نه یلغوز سۉزلری، جمله و عباره‌لری، بیریکمه و تېرمن‌لری بلکیم هر بیر حرف-مه حرفی کتاب، تاریخ، فلسفه، ادبیات، سېوگی، صداقت، ایشانچ، سخاوت، اېرکینلیک، یخشیلیک لر… بېلگیسی و معنوی سرمایه‌لر ییغیندیسی دېسم، خطا أیتمه گنیم‌نی انیق بیلیشیم هم کېره‌ک. انه شونده‌ی اولوغ متفکر، تیل حامیسی، ملتیمیز قلم قهرمانی، شاعر و سخندان، تۉغریسیده دایم العمر سۉز بارگنده و قلم تېبره‌گنده آز بۉلسه هم لېکن اونینگ نسلی‌گه منسوب بۉلگنیم اوچون، بو(نوایی-تولدی نینگ ۵۸۰ ییللیگی‌نی خلق ارا نشانلش) مناسبت بیلن، «نوایی نینگ اثرلریدن تنلمه أیریم سۉزلر» عنوانی آستیده مقاله یازیشگه اۉزیم‌نی تکلیف اېتدیم.
مقاله عنوانیدن بیللی بۉلگندېک؛ بو مقاله‌ده نوایی بابانینگ حیاتی، اثرلری، اېجادی و هر تمانلمه قیلگن فعالیتی و خذمتی حقیده سۉز بارمه‌یدی یلغوزگینه اونینگ اثرلریدن أیریم سۉزلر تنله‌نیب و اولرنینگ معنالری یازیله دی. شونده‌ی که معلوم؛ نوایی نینگ اثرلریده أیریم تیللردن سۉزلر و مثل‌لر بۉلیشی کورینیب تورگن بیر نرسه اما بو مقاله‌ده فقط‌گینه نوایی بابامیزنینگ اثرلریده یازیلگن تیلیمیز سۉزلریدن أیریم اۉرنکلر آلینگن و یازیلگن دیر.
یازیلیش هدفی:
شونده‌ی که أیتیلیب اوتدی؛ نوایی بابانینگ اثرلریده اۉزگه تیللردن هم سۉزلر بار اما بو یازوونینگ هدفی‌گه کۉره، فقط‌گینه اۉز تیلیمیزدن بۉلیشی و اونی باشقه‌لرگه توشونتیریشی همده نوایی بابانینگ تیلیدن چیققن سوچچه‌گینه سۉزلرنینگ تنله‌نیشی و اونینگ نسلی‌گه منسوب بۉلگن خلق اراسینده رواجله‌نیشی کۉز قیلینگن هدفلردن دیر. بو یازوونی اۉقیگن کیشی نیچه نرسه‌نی انگله‌شی ممکن:
۱. نوایی تیلیده و زمانیده بۉلگن سوچچه سۉزلردن خبر تاپیش؛
۲. فارسچه و عربچه… سۉزلرنینگ تېنگینی اۉز تیلیده بیلیب-ایشله‌تیش،
۳. باشقه سۉزلرنینگ یعنی تیللرنینگ تاثیریدن قوتیلیش،
۴. اېسلریده بۉلمه‌گن یا اېسلریدن چیققن سۉزلرنی اېسگه سالیش و اونی رواجلنتیریش،
۵. نوایی معنوی ساوغه‌لری نینگ قدرینی بیلیب، اونی جان و دل بیلن سقلش و باشقه لرگه هم ساوغه قیلیش،
۶. نوایی نینگ زمانیده ایشلنگن سۉزلرنینگ یازیلیش و تلفظ باقیشیدن فرقی‌نی انگلش،
۷. نوایی فایده‌لنگن سۉزلرنی بیلگن کیشی، اوشنده‌ی تویغو بیلن تیلیده و یازووی بیلن سۉزلریده ایشله‌تیش و اولرنی اونوتمسلیک یانیده شونده‌ی حس‌گه سبب بۉلیش،
۸. اېشیتگن بۉلسه‌لر هم معناسینی بیلمه‌گن سۉزلرنینگ معناسینی بیلیش و توشونیش،
۹. نوایی نینگ اثرلریده ینه باشقه سۉزلر هم بار دېب تویغوله‌نیب، اونینگ اثرلرینی قیدیریش،
۱۰. هېچ بۉلمه‌سم هم شو عنوان‌نی اۉقووچی کیشی کورگنده، بیر مرته هم اۉقیشی کېره‌ک بۉلر دېگن مسله‌لر، مېنینگ فکریمده کېلیب قالدی.
تېکشیریش یۉلی:
هر بیرمقاله موضوعی نینگ یازو یۉلی‌گه کۉره؛ کۉپراق شکلده ایککی (کتابخانه و ساحوی‌لیک تېکشیریش) یۉل بیلن موضوع بۉییچه قیدیریله دی، شونگه اساس، بېریلگن عنوان موضوعی بۉییچه فقط‌گینه نوایی نینگ أیریم اثرلریدن بعضی سۉزلرنی تنلب، بو یېرده سیغدیریلیب، اولرگه معنا هم بېریلگن دیر.
سۉزلر—–معنالر
آرتوق: بوکونگی تلفظ گه کۉره «آرتیق»-کۉپ، زیاده و اضافه دېگن معنا. بو سۉز مینیمچه؛ نوایی زمانیده شونده‌ی تلفظ گه اېگه بۉلسه ممکن اما «کۉپ» معناسیده ایشلنگن، عینا بوکون هم اوشه بېریلگن معنا بیلن ایشله تیش اورنی تینگ فقط فرقی تلفظ باقیمیمدن بیلینیب توریبدی. بو سۉزنی «اۉزبېک تیلی سۉزلیگ» کتابیده شونده‌ی اۉقیسیز: «۱. آشیق، کۉپ، بېلگیلنگن معیاردن کۉپ. مثال: تۉیگه مینگدن آرتیق آدم کیلدی. ۲. حددن تشقری، کېره‌گیدن کۉپ، معیاریدن آشیق. مثال: بوگون هوا حددن آرتیق ایسیدی. ۳. (چیقیش کېلیشیگی بیلن فقط مقایسه قیلیشده) یخشی، کۉپ، بې‌اندازه. مثال: سېنی جانیمدن آرتیق سېوه من. ۴. تنه دن یا تنه اعضاسیدن اۉسیب چیققن، بۉرتیب توره دیگن اۉسیتمه. مثال: چقلاق نینگ اۉنگ قۉلیده آرتیغی بار اېکن».
آرزم: اویت، حیا، شرم، مهر، محبت، غضب و مهربانلیک معنالرگه اېگه. بو سۉزنی دهخدا سۉزلیگیده: «رزم، اوروش، کارزار…دېب اۉقیسیز. اما بونینگ معناسی تورلی شکلده سۉزلیکلرده یوقاریده گیدېک یازیلگن….
آشوغ: آیاق نینگ سان قسمینی پست تمانگه اولش وظیفه سینی بجرووچی سویکچه. بوکونگی أیریم محله تلفظی أینیقسه «قیپچاق» شېوه‌سی گه کۉره «آشیق»- بندپا، بوجولک پا، ایاق نینگ تیززه دن قویی بندینی أیته دی.
آلتون: سریق، قیزغیش رنگلی قیمت بها کمیاب فلز، طلا، زر. بو سۉز أیریم تلفظ لر جمله دن آلتین، آلتون، آلتن، آلتان، … تلفظلر بیلن ایشلنگن اما بوکونگی معیارلشگن تلفظ گه کۉره؛ «آلتین»- قیمتلی نرسه (طلا-زر-ذهب) معناده سۉزلیکلرده اوچره‌یدی.
آنت: مقدس نرسه لر یا کیمسه لر تیلگه آلینیب بېریلگن قطعی وعده؛ قسم. بو سۉز اوشه وقتنیچه‌لیک تلفظی بیلن بوکونگی تلفظ بیلن بیر تلفظ بۉلیب، اسره لگن یعنی آنت شکلده قیسقچه شوکه معنا و تلفظ قره شدن بیران اۉزگریش نی هلیچگه مېن بیران منبع ده کۉره آلمه‌گن من.
اباغه: ابه، عمکی، ابه‌غه، عم. بو سۉزنی اۉزبېک تیلی لهجه لریدن بیری بۉلمیش قیپچاق شېوه‌سی گه کۉره «اکه» هم دېییلگن. بو سۉز حقیده «فرهنگ ازبکی به فارسی» اېگه سی شونده‌ی: « بو سۉز «ابه» شکلده تلفظ بۉله دی…»دېب یازگن. بو سۉز نی اۉزگه تیللر جمله دن دری زبان لر هم ایشله ته دی.
اَسیغ: اونیم، فایده، بهره، سود، نفع. بیرار کیمسه یا نرسه دن باشقه سی گه تېگه دیگن نفع. مثلا: اۉقیش نینگ فایده سی (اونیمی) کۉپ. ۲. مثبت نتیجه، تاثیر. مثلا: دوا فایده بېردی. ۳. معلوم بیر فعالیت نتیجه سیده تاپیلگن مبلغ، درآمد. مثلا: سودا دن فایده کۉرماق. همده اېکیلگن نرسه لرنینگ حاصلی نی هم «اونیم» دېدی یا اگر کۉپراق حاصلی بېرگنده« هه، کۉپ اونیملی بۉلیبدی» دېب أیته دیلر بابا دهقان لر… أیریم تلفظ لرگه کۉره «آسیغ» هم یازیلگن. ضرر و نقص نینگ قرشی معناسی.
اِسیغ: ۱. حرارت، ایسسیقلیک. مثال: قویاش ایسسیغی. ۲. معلوم بیر حرارت طفیلی ایسسیگن، ایلیگن. مثال: ایسسیق سوو. ۳. ایسسیق توته دیگن. مثال: ایسسیق کییم. اصلیده بوکونگی ادبی تیلیمیزده معیار بۉلگن «ایسسیق» تلفظ بیلن بېریلگن معنالرده ایشلته دی.
اوترو: قرشی، مقابله و روبرو بۉلگن حالت‌نی اوترو دېیله دی. همده اۉز ارا ضد، تېسکری مناسبتلی و رد اېتووچی، طرفدار بۉلمه گن معنالر اۉرنیده ایشله تیله دی.
اوچور:۱. دوچ کېلماق، قرشیسیدن چیقماق؛ کۉرینماق. مثال: یۉلده ایککی آتلیق اوچره دی. ۲. ایزلب، یۉقلب بارماق. مراجعت قیلماق. مثال: داکترگه اوچره ماق. ۳. قسمتیگه توشماق، نصیب قیلماق، یۉلیقماق. مثال: بای کییاوگه اوچره دی. ۴. دوچ کېلماق دچار بۉلماق، یۉلیقماق. مثال: بلاگه اوچره دی. ملاقات، اوچره‌ش و یوزمه یوز بۉلیش. حاضرگی ادبی تیلیمیزده (اوچره‌شیش، اوچره‌ش، اوچره‌شوو…) دېیله دی.
اوچه: دنبه، قویروق. مثال: اوزاقده گی قویروقدن، یقنیده گی اۉپکه یخشی.
اوگون: باشقه، اۉزگه، غیر، بېگانه. مثال: یمان اۉزینی بیلمس، اۉزگه نی کۉزگه ایلمس (مقال). عادتده گیدن باشقچه، اۉزگچه. مثال: باغ نینگ هر بیر بورچگیده اۉزگه لطافت بار اېدی. بو سۉز نی حاضرگی زمانده نه شفاهی و نه یازمه شکلده ایشله تیله شینی کۉرمه‌ی توریبمن. بونقه سۉزلرنی تاپیب ایشله تیش لازم.
اوکسوک: توبن، آز، پست، کم. شرحی: مدت، سان یا مقدار جهتدن کۉپ بۉلمه‌گن؛ کم. مثال: بهارگه آز قالدی. ۲. یېترلی اېمس، قناعت درجه سیده اېمس. مثال: بیلیمی آز کیشی. ۳. کمدن-کم. بعضا، بیران وقت. مثال: درس گه آز قتنشماق.
اۉگوت: یۉل-یۉروق کۉرستیب أیتیله دیگن گپ، نصیحت. بو سوزنی بوکون «اۉگیت» دیب تلفظ قیله دی- پند، اندرز هم گه أیتیله دی.
اولوس: اېل، مردم، خلق. بیر محله یا چېگره لنگن بیر اۉرینده یشه یدیگن کیشیلر جمعیتی گه أیته دی.
ایچکو: ایچیله‌دیگن نرسه، ایچکیلیک، شراب، عرق…. حاضرگی زمانده بو سۉز نه یلغوز ایشله تیلمه ی توریبدی بلکیم ایسدن چیققگن گه هم اۉخشه یدی اما بو سۉزنینگ اۉرنیده «ایچکیلیک» سۉزینی ایشلب تورگنلر. اېندی بو سۉزدن معلوم که بونینگ هم تلفظی و هم یازیش شکلی بیلن قۉشیله دیگن قۉشیمچه سی هم اۉزگرگن.
ایردم: تیتیک، هوشیار، پیش قدم، فعال، مجهز، پیش آهنگ. ایضاح: ذهنی اۉتکیر، فعال، تېز بیله دیگن و توشونه دیگن کیشی گه أیتیله دی. هوشمند، هوشیار یعنی باشقه لردن کۉره أیری، دانشی و بیلیمی بیلن هوشی و مییه سی یخشی چیقه دیگن کیشی صفتی بابیده ایتیله دی. اوروش یا جسارتلیکده باشقه لردن کوره ایلگری بۉلگن و فدا بۉله دیگن کیمسه لر اوچون هم ایشله تیله دی. بو سۉز البته شونده ی حالتی و شکلی بیلن معناسی اوزگرمه گن حالده ایشله نیب توریبدی.
اېگین: آرقه نینگ یېلکه و بۉیین آره‌سیده‌گی اوستکی قسمی؛ اوست. یېلکه، شانه، کتف. مثال: اېگنیده اېسکی آق چیت کۉیلک. بخت گه قرشی بوکونگی کۉپینچه تیلداشلریمیز بونده ی یخشی سۉزنی قۉییب، باشقه تیلده بۉلگن بو سۉز «شانه» نی ایشله تیب یورگنلر….
بارو: قلعه دېواری، قورگن دېواری نینگ اوق آته‌دیگن پناه جایی. یورت، ناموس، اېلدن دفاع قیلووچی یا امنیت نی تامینلش اوچون امنیتی یا قرشی گروه لر اۉزلری دن دفاع قیلیش اوچون پناه جایلر دېواری خصوصا اوق آته دیگن جای نی أیته دی. بو سۉز هم ایشله تیشدن اېسدن چیققن سۉزلریمیز بۉلسه ممکن.
بورتاغ: قویی-یوقاری یعنی پست و بلند. تېکیس‌سیز و نا هموارلیک. ایضاح: بو سۉزنی انه شونده ی حالتده ایشله تیلمه گنی بیللی اما تېکس و تېکس سیز سۉزلر ایشله نیب تورگن. أینیقسه بونده ی سۉزلر بی بی مامالر تیللریده قالگن، بس.
بورونچک: یوپقه اېپک‌دن تۉقیلگن رۉمال، اوستگه تشلنه‌دیگن یاپینچیق، یوزگه تشلنه‌دیگن اېپک پرده.
بورونغی: ایلگری اوتگن زمان، اولگی، آلدینگی. ایضاح: آلدینگی، ایلگریگی؛ اېسکی، قدیمگی. مثال: ایککی ییل بورونگی آدم اېمس من. بو سۉزنینگ شکلی عموما اۉزگرمه گن بلکیم فقط گینه بونینگ«غی» قۉشیمچه سی «گی» قۉشیمچه سی بیلن حاضر پیتلرده ایشله نیب توریبدی. حقیقتا هم نوایی زمانده گی شونقه قۉشیمچه لر شکلی و تلفظ بیلن یازمه حرفلری اۉزگرگن مثلا؛ اویغه بیلن اویگه. غه-گه….
بوزغون: خرابه و ویرانه. بو سۉزنینگ هم ایشله تیله شی جوده آز حتی ایشله تیلمه یدی تورگن.
بېزگک: تب لرزه، اېسیتمه. اېسیتمه بۉلگن په‌یتده شونده‌ی حالت بیلن اوچره‌شیش ممکن بۉله‌دیگن حالت نینگ آتی.
تاغی: «داغی» دېب هم تلفظ بۉلگن و یازیلگن دیر. ینه، باشقه، سۉنگی، غیر دیگن معنا.
تموغ: جهنم، دوزخ.
تواچی: پادشاه نینگ بویروق و تاپشیریقلرینی تېگیشلی یېرلرگه یېتکیزووچی و عملگه آشیرووچی عملدار.
توقه: باشلیق، اوروش اسبابی.
توگن: داغ، توگن کویدیرماق، داغ باسماق، تیمیرنی قیزیتیب طمغه قیلیب باسماق.
تومشوغ: اییک، زنخ، جغ، گزه اوچی.
توز: راست کیشی، تېکیس دشت‌نی هم توز دېگنلر.
تیرسک: آرنج.
جبدوق: قوشون آتلری اوچون ضروری انجام‌لر و تیارگرلیک حالتی نینگ آتی.
جلد: چققان، تېز حرکت قیلووچی.
جوشن: ساوت، زره.
جیرغه‌ماق: شاد و خورسند یشه‌ماق، شاد یشش.
چاغ: وقت، په‌یت، زمان.
چاپقون: بوران، زۉر شمال، قار یامغور اره‌لش بوران، توپه‌لان حالت.
چۉکور: تېکن دن کتته‌راق و تېزراق بۉلگن ایاققه کیرووچی نرسه لرنینگ اوچی. حاضرگی زمانده «چۉکیر» هم تلفظ بۉله دی.
چیری: قمیش کپه.
چین: راست، تۉغری، درست.
سۉنگک: سویک، استخوان.
سول: چپ، اونگ نینگ قرشی‌سی.
سیاق: شېوه، طرز، راه و روش.
سینگری: مثل، مانند.
شلتاق: یره‌مس، بې‌باک، شیلقیم، ارزش‌سیز.
قبوق: پۉست، تېری و قابوق، قابوغ، قابیق تلفظ لرگه هم اېگه.
قارین: بوکونگی «قرین» هم دېیله دی (شکم).
قاری: اولچاو بیرلیگی. واحد وزن.
قلَق: عیاللرنینگ کاکلی تورر اورنی، نشیمن زلف.
قلُّوق: رشوه، دولت ماموری بیرار ایش بجریشده آله‌دیگن پۉل.
قَوچین: قوم. اوروغ، طایفه.
قۉنالغه: قۉش قۉنه‌دیگن جای، عموما قۉنر جای.
قویه: سرغیش.
قیلان: تمان، طرف، جهت.
قیرغان: کنار ساحل.
کوپروک: پل، بوکونگی کونده «کوپیریک» دېیله دی.
کوکلداش: اېمک‌داش، بیر آنه‌نی اېمگن ایناغه، رضاعی ایناغه.
کوموش: نقره
کېنت: قیشلاق، قریه، محله.
یاتوق: عسکرلر یانیده آلیب یوره‌دیگن سودان.
یراغ: قورال، سلاح، اوروش اسبابلریدن بیری نینگ آتی.
یوروش: فارسچه تلفظلریده «یورش» هم دېیله دی. حمله، هجوم.
یومشاق: نرم، ملایم.
ییاق: پیاده، ییاو.
سونوچ
بو کیچیک مقاله‌ده أیتیلگندېک؛ تنلنگن سۉزلر و اولرنینگ معناسی یازیلگن دیر. نوایی بابانینگ برچه اثرلرنی قونت بیلن اۉقیب چیققنده شونده‌ی لغات‌لرنینگ سانسیز بۉلیشی ممکن. بونده‌ی ایش‌گه بېل باغلاوچی کیشیلر اوچون بونقه کیچیک یۉل-یوریق‌لر ممکن بیر یۉل بۉلسه کېره‌ک. فرصت زمینه‌سی‌گه باقه، بو یازیلگن مقاله‌دن کېلیب چیقه‌دیگن نتیجه؛ أیریم سۉزلرنینگ بېریلیشی، معنا ایضاحی و أیریم سۉزلرنینگ یازیلیش املاسی و تلفظی بۉلسه کېره‌ک.
منبع و ماخذلر
۱. آلتای، نور الله. (۱۳۸۶). اۉزبېک تیلی سۉزلیگی. ناشر: جهانی همکارلیکلر اداره سی. چاپ یېری: مالیزیا.
۲. انصاف پور، غلام رضا. (۱۳۲۸). فرهنگ کامل فارسی. چاپ: گلشن. کتابخانه ملی ایران.
۳. خانلری، زهرای. (۱۳۷۵). فرهنگ ادبیات جهان . انتشارات خوارزمی. تهران.
۴.نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۸). محاکمه الغتین. نشرگه تیارلاوچی: تاشقین بهایی، کابل: انتشارات افغان پرس.
۵. نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۹). لغتنامه. نشرگه تیارلاوچی: عبدالله رویین، کابل: انتشارات نوایی و بابر فوند.
۶. نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۸). حالات سید حسن اردشیر. نشرگه تیارلاوچی: عبدالله رویین، کابل: انتشارات نوایی و بابر فوند.
۷. نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۸). محبوب القلوب. نشرگه تیارلاوچی: عبدالله رویین، کابل: انتشارات نوایی و بابر فوند.
۸. نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۵). غرایب الصغر. نور الله آلتای اهتمامی بیلن، شبرغان: انتشارات جهانی.
۹. نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۸). سراج المسلمین. نشرگه تیارلاوچی: عبدالله رویین. کابل: انتشارات نوایی و بابر فوند.
۱۰. نوایی، امیر علیشېر. (۱۳۸۸). حیرت الابرار. نشرگه تیارلاوچی: عبدالله رویین. انتشارات نوایی و بابر فوند.
۱۱. یارقین، محمد حلیم و شفیقه یارقین. (۱۳۸۶). فرهنگ اۉزبېکی به فارسی. مشخصات نشر: تهران-سخن.
