کون و تون، قویاش و آی، آق و قاره، اېزگولیک و یاووزلیک… بیر- بیریگه قره مه قرشی قۉییله دیگن حالتلر نینگ یوز مینگلب مثالِنی کېلتیریشیمیز ممکن. احتمال، او توگه مس هم. بیراق، همه سی نینگ ماهیتی بیر نرسه گه کېلیب تۉقنه شه وېره دی
انسان بیر- بیریگه ضد بۉلگن توشونچه لر نینگ بیرته سینی همیشه یخشی کۉره دی. اوشبو حالتلردن بیری یاروغ لیک در. همه قارانغوگه قره گنده یاروغلیکنی یخشی کۉره دی. چیراغ اۉچیب قالسه، شاشیب قاله میز و درحال شمع ایزلی باشلی میز. شمع نی تاپیش ده هم یاروغلیک اوله شه یاتگن گوگرد دانه سیدن فایده لنه میز، قیزیق، بونچه لیک هم یاروغ لیکنی یخشی کۉره میزه!
قیشلاق نینگ تنگ کۉچه لریده اولغی گنلر یخشی بیلیشه دیکی، بو کۉچه لر نینگ یاروغلیگی شهردن کېسکین صور‌ت ده فرق قیله دی. قیشلاق احالیسی دن کیم دیر قاپ-قارانغو زمستانده یۉلگه چیقه دیگن بۉلسه، او حقده ایکّی فکر پیدا بۉله دی: حد دن تشقری کوچلی و اۉزیگه ایشانگن، یاکه جوده هم ضرور ایشی چیقیب قالگن. باشقه وریانت بۉلمیدی چیراغی یۉق کۉچه لرده یوریشنی اختیار اېتگن آدم نینگ انه شو ایکّی حالتنی اۉزیده جمع له گن انسان هم به ری – بیر احتیاط بۉلیب یۉلگه چیقه دی. «یۉلیمدن بیران نرسه چیقیب قالمسین – ده، ایشقیلیب!» دېگن بیر امید – له، آسته – سېکین لیک ایله یۉل چېتیدن یوریب باره دی. اېندی بیر تصور قیلینگ، اوچ – تۉرت کیلومتر مصافه نی باسیب اۉتیشی لازم بۉلگن بیر اۉسپیرین اوزاق دن بیر نور پیدا بۉلگنینی کۉریب قالسه، قنده‌ی احوالگه توشه دی؟! اۉزیده یۉق خرسند بۉلیب کېتمیدیمی؟! البته، شادلیگیدن تېریسیگه سیغ میدی. بو نور حددن تشقری آلیس مصافه دن کېله یاتگن بۉلسه هم، اونگه یېتیب آلگونیچه اۉزینی روحاً تېتیک حس قیله ر‌دی، او سببی، اۉغلان قلبیده انیق بیر ایشانچ پیدا بۉلدی: «آلدینده یاروغلیک بار! مېن اۉشه جایگه یېتیب آلیشیم کېره ک!!!>> منه شو نینگ اوچون یاروغ لیکنی سېوه میز بیز!!!
جهان ادبیاتیده کۉپ اوچر‌یدیگن بیر حالت اوشبو موضوع نی ینه ده بای ایتشی تورگن گپ، کتّه کېمه هلاکت گه اوچره ب، آدملر قی – چوولشیب اۉزلرینی دېنگیزگه اوریشه دی، همه نیمه گه دیر ایله نیب آلیش ایلین جیده، کېمه نی ترک اېتگن آدم لر نینگ اکثری هېچ قند‌ی نجات یۉقلیگیگه ایمین بۉلیب، تقدیری اذلی گه راضی بۉلگن حال ده دېنگیز قعریگه غرق بۉله دیلر. اما بیر گروه سیاحت چیلر کیچ کینه گینه بیر قَا یق ده جان سقلب قالیشه دی و دېنگیز نینگ اۉرته سیده بۉلسه لر هم، قیرغاققه چیقیب آلیش اوچون بار امکانیتلرینی ایشگه سالیشه دی. قیرغاق نینگ مصافه سی اولرنی قیزیقتیرمیدی، اساسیسی، سلامت قالگنلیکلری همده کیچ کینه بۉلسه هم، تگلریده مستحکم قَایق بارلیگی، سیاح لر گروهی نینگ حالتینی بیر تصور قیلینگ، دېنگیز تۉلقینی بیر شاوقین کۉترگنیده، اولر نینگ قلبی بیر قلقیدی. سوو قوتوریشنی توختت گنیده، سکونت قاپلیدی. بیراق، بیران بیر سیاح حیاتدن امیدینی اوزگن حالده قَایق دن اۉزینی سووگه اورمیدی، کوره ش آخرگی نفس لرگچه کېچه دی. همه حالدن تویگن، دېنگیز اۉرته سیده سوو ایچیش آرزوسی قلب لرنی تیرنه گن بیر الفاظ ده، اوزا-آ-آق-اوزاق لرده کیچ کینه بیر بېلگی – نور پیدا بۉلیب قالسه، سیاح لر نینگ حالتینی بیر کۉزینگیز اۉنگیدن اۉتکزیب کۉرینگ!!! اولر نینگ قیچ قیریق لریدن تارتیب حرکت لری – ده دېنگیز شاوقین – سورانینی بیر چېتگه سوریب قۉیه دی. بیر‌گینه نور! کیچکینه گینه قَایق ده گی ییگیت لر قلبیگه انیق بیر معلومات بېری ل دی: «هاو اناوی تامانگه یورسه لرینگ، سوو توگیدی. دېنگیز نینگ آخری اۉشه یېر!» بو معلومات بیر‌گینه یاروغ لیک آرقه لی کېله دی. منه شو نینگ اوچون یاروغلیک نی سېوه میز بیز.
انسان حیاتی ده «نجات فرشته سی» ینگلیغ یېتیب کېله دیگن یاروغلیک، هر خیل حالت لرده نمایان بۉله دی. شو باعث بۉلسه کېره ک، کۉنگیللر یاروغ لیک نی ساغینیب یشه وېر‌دی. طبیعت بغریگه تون ظلمتی چۉککه نیده، انسان – او، موجودات نینگ قیله دیگن اساسی ایشی – اویقو، اوخلش بیلن اۉتکزیب یوباره میز تون نینگ زلوارلی مدتینی، قیزیق تمانی شونده کی، اوخله گنی میزده هم یاروغ لیک توشی میزنی بند اېته دی. وجودی میز بیلن اوخله یاتگن بۉلسک – ده، قلبی میز بیلن، روح میز بیلن بری – بیر یاروغلیک بغریده یشی میز، بیز یاروغ لیکنی منه شوند‌ی یخشی کۉره میز! اونی حتا تونلری هم اېسدن چیقرمی میز. کۉرپه نینگ ایچیگه کیریب آلگونیمیزچه، چیراغ نی اۉچیرمی تورگنی میز یېتمه گنی دېک، کۉرپه نینگ ایچیگه کیرگنی میزدن کېین هم یاروغ لیک بیلن خیرلشه آلمی میز.
حیاتی میز نینگ باشقه جبهه لریده هم اوشبو مېزاندن باشقه تمانگه اۉتیب کېته آلمی میز، فطر‌تی میزده یاروغ لیککه اینتیلیش بار، انسانیت پیدا بۉلگنیدن بویان اساسی کشفیاتی یاروغلیک نینگ ینگی قیرّه لرینی کشف اېتیشگه قره تیلگن. بوندن آلتی عصر مقّدم یشه گن نوای هم بویوک شعرلرینی تونده یازگن بۉلسه هم، شمع نوری آستیده بیتگن، حاضر هم بویوک ایشلر نینگ اکثری تونده بجریلسه -ده، یاپ – یاروغ تخنیک واسطه لری آرقه لی عملگه آشیریلماقده.
خلص کلام، انسان ایچ – ایچی دن یاروغ لیکنی یخشی کۉره دی. اما شو پیت گه قدَر بیز یاروغ لیکنی یخشی کۉریشی میزنی تأکیدلب کېله یاپمیز- او، اونی نیمه اوچون یخشی کۉریشی میز نینگ بیانینی حل قیلمه دیک. انسان یخشی لب فکر قیله دیگن بۉلسه، دېنگیز اۉرته سیده بۉلدیمی، قاپ – قارانغو کۉچه ده بۉلدیمی، قلب – قلبی ده یاروغ لیککه چیقیش منزلی بار اېکنلیگینی حس قیله دی و شو نینگ اوچون هم اینتیله دی. یاروغ لیک – مقصدلر نینگ منزلینی بېلگیلب بېره دیگن عامل اېکن. بیر نور پیدا بۉلسه، تېزلیگینی آشیره دی. دېمک، اونده مقصد پیدا بۉلدی، دېگنی.
اېندی بیر مسأله. ینه بیر قارانغو جای بار. اونینگ نامی همه گه معلوم. همه او یېرگه بیر کون مس بیر کون باریشی نی بیله دی. جوده هم قرانغو جای اېکنلیگی هم معلوم. لېکن ینه شونیسی هم معلوم که، قرانغو جاینی یاروغ قیله دیگن نور هم بار. اۉشه نور پیدا بۉلیشی بیلن، قاپ – قرانغو زمستانگه کیرگن کیمسه بو ظلمت دن چیقیش اېشیکلری بارلیگینی انگلیدی. بیر عمللب بۉلسه – ده، یاروغ بیر جایگه چیقیب آله دی. افسوس که، او جایده گی نور بېکاردن بېکارگه چیق میدی. اونینگ حقی انچه گینه قیمت توره دی. آگاه بۉلی لیک، عزیزلر!