ادبی فنون،ادبیاتشناسلیک علمینینگ قسملریدن بیری بۉلیب،او شوندهی قاعده و قانونلرنی ایضاحلش بیلن شغللنه‌دی که اولرگه اساسلنگن حالده ،ادبی اثرلرده‌گی لفظی و معنوی گۉزه‌للیکلر و نازکخیاللیکلرنی توشونیش و اولردن معنوی لذتله‌نیش ممکن بۉله‌دی.
بیان،بدیع،و معانی علملر ییغیندیسینی بیان علملر(بیانی علوم) یا ادبی فنون دیب اتهیدیلر. بعضا،عروض و قافیه علملرینی هم ادبی فنونگه شامل و تېگیشلی دیب بیله‌دیلر.
بیان علمی:
بیان علمی شوندهی اصول و قاعده‌لرنی اۉرگه‌نیشدن عبارت که اولر گه تیه‌نگن حالده بیر توشونچه و معنانی خیلمه – خیل لفظ و عباره‌لر یاردمیده کېلتیرسه بۉله‌دی .
مثال :احمد کثیرالرماد (احمد اۉچاغی‌نینگ کولی کۉپ
-احمد حاتم دیر
-احمد دېنگیز دیر
-احمد سخلیکده دېنگیز کبی دیر
اوشبو مثاللرده بیان علمینینگ اساسی بابلرینی تشکیل اېتگن تشبیه(اۉخشه‌تیش) ،استعاره، مجاز،و کنایه کبی بدیعی تصویر(خیال صورتلری)واسطه لری کۉرسه‌تیلگن.
عنعنوی بیان علمینینگ بابلری اېسه ،انه‌اوشه یوقاریده ذکر اېتیلگن تورت توشونچه (تشبیه،مجاز،استعاره،وکنایه)دن عبارت.
مجاز،تشتبه (اۉخشه‌تیش)و استعاره ده لفظ یا سۉزنینگ اۉز اصلی (ما وضیع له) معناسیده قۉلله‌نیلگن حقیده قرینه (بېلگی،علامت، نشانه )موجود بیراق کنایه ده اېسه ،اوشبو قرینه موجود اېمس.
(معولا،شاعرلر بیرسۉز یا عباره‌تنی باشقه معناده قۉللب ،اۉقووچینی بوحقده آگاه‌لنتیریش مقصدیده اونینگ قۉلیگه ایپ نینگ اوچینی(بېلگی و علامت نی) بېره‌دیلر. اوشبو بېلگی یا نشانه قرینه دییله‌دی ، مثلا تېمیر قوش(اوچاق،طیاره)ده تیمیر سۉزی قرینه دیر.
قرینه لفظ ده و هم معناده بۉلیشی ممکن ،اولرنی لفظی ومعنوی قرینه دییدیلر. یوقاریده‌گی عبارتده «تیمیر»سۉزی – لفظی بېلگی یا لفظی قرینه دیر. اگر بیر سۉز یا عبارت اۉز اصلی (ما وضع له)معناسیده قۉلله‌نیلمگنی ،سۉز کېلیشی،کلام فحواسی ( سۉز مفهوم و معناسی ) یا حالت و وضعیتدن بیلینسه ،دېمک او یېرده معنوی قرینه موجود مثلا دشمن حقیده:
قنچه یغشی دولت! نادان کیشی حقیده :بویوک عالم!(بو یېرده اۉقووچی و تینگلاوچی قضیه متنیدن آگاه بۉلیشی کېرهک.
بیان علمینینگ جهانشموللیگی:
بیان علمی معناگه تېگیشلی بۉلگنی سببلی جهانشمول (Universal) دیر.یعنی فقط‌گینه بیرتیل یا بیر ملتگه تعلقلی اېمس. تشبیه،استعاره ، مجاز، کنایه…برچه تیللر وبرچه خلقلر شعریده موجود.
ادبی تیل-تصویر .مُخّیِل‌تیل؛بو اېسه تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه ،تمثیل ،اسطوره،رمز (سمبول) و… لردن ترکیب تاپگن تیل دېمک دیر . تصویر فکرلش و تصویریره‌تیش استعدادیگه اېگه بۉلگن کیشیلرگه شاعر،صنعتکار،(سۉز صنعتکاری)نامی بېریله‌دی .اولر تشبیه و استعاره لر بیلن اۉیله‌یدیلر و نتیجه اولر نینگ تیللری هم استعاره لی بۉله‌دی . شوندهی قیلیب بیان علمی نینگ موضوع و بحث لری همه ملتلر ادبیاتیده موجود و اۉرته‌گه قۉییله‌دی.
بیان علمینینگ فایده سی:
بیان علمی آرقه‌لی بیر معنانی تورلی خیل افاده‌لش اصولی بیلن تَنیشه‌میز و اۉز اصلی معناسیده قۉلله‌نیلمه‌گن سۉز لر و عباره لردن شاعر لراراده قیلگن مفهوم یا توشونچه تاپیشنی اۉرگنه‌میز.شو سببلی ،بیان علمی ادبیات دنیاسیگه کیریش یۉلی حسابلنه‌دی .
تیلنی دستور (گرامر) و کیمیا مساله‌لری تۉغری یا نا تۉغریلیگینی لابراتوار آرقه‌لی تېکشیریش سینگری ادبیاتنی بیان علمی بیلن اۉلچه‌یدیلر و او آرقه‌لی بهالشگه اېریشه دیلر.
بیان علمی آرقه‌لی ادبی اثرلرنینگ یوکسکلیگی ،پیشیقلیگی،یا عکسینچه اولر نینگ خاملیگی و قویی درجه ده اېکنلیگی بېگیلنه‌دی .شاعر و یازوچیلر نینگ تقلیدچی یا که نَو آورلیگی معلوم اېتیله‌دی شونینگ اوچون اَیتیش ممکن که ادبی فنون ادبیات میتودولوژیسی (اسلوبشناسلیگی). ادبیات نینگ دستوری یا گرامری دیر.
بیان علمینینگ بعضی انسانی علملربیلن علاقه‌سی:
بیان علمیده‌گی مجاز،استعاره ،سمبول،و اسطوره بحثلری باشقه انسانی علملر، جمله‌دن جمعیت شناسلیک (سوسیالوژی)و خصوصا روانشناسلیکده-هم اۉرته‌گه قوییله‌دی . اۉخشه‌تیش و تصویری واسطه لر ادبیاتده بۉلگنیدیک ،روانشناسلیکده-هم کته اهمیتگه اېگه .مثال صفتیده: توشلرنی تعبیرلش،توش و رویا تیلنی توشونیشده ،ادبی استعاره لرگه یقین بۉلگن سمبوللرنی کشف اېتیش مساله‌سی قۉلله‌نیله‌دی .
همده روحی کَسللیکلر وروحی پریشانلیکلر ده مجاز مساله‌سی بیلن دوچ کېله‌میز . مثلا:،بېمار ،تامانیدن بیر سۉز یا عباره اۉرنیگه قۉلله‌نیلگن باشقه سۉز و عباره نینگ علّتینی تاپیش کېرهک .ادبیاتده قرینه موجود بۉلسه ،توش تیلی و روحی کسللر سغدینی توشونیشده بو خیل قرینه مخفی و یا شورون دیر.
مردمشناسلیک (دیموگرافی)بحثلریده بۉسۉز انیق که بعضی خلقلر وقوملر اجنه ،دیو و باشقه خیالی موجودات یا حیوانلردن قۉرقینچلری یا که حرمتلری سببلی ،اولرنی باشقه تامانلر بیلن اتهیدیلر .مثلا: تورکی خلقلر،البَستی،نی،مامالر،فارسلر، اجنه‌نی بیزدن اوستونلر ،(ازما بهتران)دییدیلر. فرانسه‌لیکلر اېسه ابلیس(Lautre) (باشقه) دیب اتهیدیلر. بولرنینگ همه‌سی سۉزلر اۉز اصلی معناسیده قۉلله‌نیلمَلگَنیگه دلالت دیر .
یۉقاریده قَید اېتیلگندیک عنعنوی بیان علمی نینگ بابلری اساسا تشبیه، استعاره ، مجاز،کنایه دن عبارت . بیز اولرنینگ هر بیری حقیده امکان قَدر تۉلیق معلومات بېریب ا‌ۉته‌میز.
تشبیه(اۉخشه‌تیش)
تشبیه(اۉخشه‌تیش) بدیعی واسطه‌لردن بیری. تشبیه ایکّی نرسه یا که واقعه و حادثه لر اۉرته‌سیده‌گی اۉخششلیککه اساسله‌نیب ،اولرنینگ بیری آرقه‌لی ایکّیچی سی نینگ بېلگیسینی ماهیتینی تۉله‌راق،انیقراق،بۉرتیریب‌راق (برجسته قیلیب ) کۉرسه‌ته‌دی.
تشبیه بیر یا حادثه‌نی معلوم اۉخشش تامانی و مناسبتی جهتدن باشقه نرسه یا حادثه گه اۉخشه‌تیش دیر .شرط بوکه اوشه اۉخششلیک و مناسبت حقیقی بۉلمه بلکه کذبی ویالغان بۉلیشی کېرهک . یعنی اۉخشه‌تیش حقیقی بۉلمه ادعایی ّبۉله‌دی.
شونینگدیک ایت شغال کبی دیر .دېگن جمله تشبیه بۉلمه‌یدی. چونکه اونده تشبیه‌نینگ همه رُکنلری بۉلیشیگه قره‌مه‌ی اۉخشه‌تیش حقیقی دیر . زېرا اصلیده هم ایت بیلن شغال بیر خیل.
بیان علمیده تشبیه واستعاره بحثی همه‌دن مهم حسالنه‌دی بولر ایکّله‌سی بیر جنسدن اصلیده بیر نام بیلن اته‌لیشی کېرهک . لېکن بیان علمیده اوشبو بجث‌نینگ اوزونلیگی ومفصلیگی اوچون ایکّی علیحده باب صفتیده اۉرگه‌نیله‌دی.
نرسه‌لر یا حادثه‌لر ایکّی یۉل بیلن بیر-بیریگه باغلیق بۉلیشی ممکن: ( اۉخشلیک) (تشبیه و استعاره) ویقینلیک ،یانداشلیک (مجاورت) –(مجاز) تشبیه(اۉخششلیک (Analogy) واستعاره اېسه بیر خیللیک ادعاسیگه اساسلنه‌دی .
هرحالده ایکّیسی‌هم ایکّی واقعه و ایکّی نرسه اۉرته سیده‌گی مُشترک عنصرنی کشف اېتیب،اولرنی بیر مشترک فکر بیلن بیر- بیریگه باغله‌یدی .اۉخشششلیک ادعاسی تشبیهده آچیقدن- آچیق (صراحت بیلن) ایتیله‌دی .لېکن استعاره‌ده بو صراحت وآچیقلیک یۉق .
تشبیه تۉرت رُکن(قسم)دن عبارت که مشبه(اۉخشه‌گن) مشبه‌به(اۉخشه‌تیلگن)، وجه‌تشبه(اۉخشش صفت یا جهت) و تشبیه‌آداتی(اۉخشه‌تیش قۉشیمچه‌سی)ناملری بیلن یوریتیله‌دی .مثلاآیدیک یوز،قلم‌دیک(ده‌ی)قاش سَرودیک قَد و….
بو مثالرده: یوز ،قاش ،قامت-مشبه(اۉخشه‌گن) آی،قلم،سَرو-مشبه‌به (اۉخشه‌تیلگن؛
دیک(ده‌ی)- اۉخشه‌تیش قۉشیمچه‌سی(تشبیه‌آداتی)؛
گۉزه‌لیک ،قییغاچلیک و کېلیشگنلیک (مَوزونلیک)- وجه‌تشبیه یا اۉخشش صفتلر.
شعری مثال:
ای الفدیک راست قدّینگ حسرتی جانلر ارا
جسم ایچید جان کبی سېن برچه سلطانلر ارا
(نوایی)
باردی اۉقدیک تېز و یادیک قامتیم یاد اېمه‌دی
عشق ارا گۉیامینیگ اېگریلیگیمنی بیلدی یار
(نوایی)
بونی قَید اېتیب اۉتیش کېرهک که تشبیه ایجابی (مثبت) جمله‌ده بۉله‌دی ،سلبی (منفی) جمله‌ده کېلتیریلمه‌یدی . شونینگ اوچون اگر : «یوزی آیدیک اېمس»دییلسه، بونی تشبیه دیب بۉلمه‌یدی. اگر اَیتوچی‌نینگ مقصدی مشبه‌نې مشبه‌به گه اوستون قوییش بۉلسه ،سلبی جمله‌نی ایجابی گه ایلنتیرلیش کېرهک؛
مثلا حضرت نوایی نینگ بو بَیتی:
یوزونگدیک قَمر یۉقدور قَدّینگ دیک شجر یۉقدور
شجر بۉلسه هم انده لبینگدیک ثمر یۉقدور
حضرت نوایی نینگ روحانیتلریدن اجازت سۉره‌ب ،مذکور بَیتنی بو طرزده کېلتیریش ممکن:
یوزینگ گۉزه‌لراق قَمردن ،قَدّینگ مَوزونراق شجردن
لبینگ البتّه بۉلسه هم انده لبینگ دیک ثمر یۉق
(لبیب)
تشبیه‌ده‌گی تۉرت رُکندن ایکیته‌سی (مشبه و مشبه‌به) اساسی حسابلنه‌دی و تشبیه تامانلری؛دیب توریتیله‌دی.هرخیل تشبیهده اولرنینگ‌ایکاوی هم ذکر اېتیلیشی کېرهک. قالگن ایکّیته‌سی (وجه‌مشبه یا اۉخشش صفت و اۉخشه‌تیش قۉشیمچه‌سی) اېسه بعضی تشبیه‌لرده ذکر اېتیله‌دی و بعضا ذکر هم اېتیلمسلیگی ممکن وبونگه کۉره تشبیه بیر نېچه تورگه بۉلینه‌دی:
تشبیهده اۉخشش صفت(وجه‌مشبه )ذکر اېتیلگن بۉلسه اونی مفصل تشبیه و اگر ذکر اېتیلگن بۉلمه‌سه –اونی مجمل تشبیه دیب اَیته دیلر .
شمع همدردیم دورور هجران تونی کیم مېن کیبی
هجر اۉتیده قاورولور اُول داغی اۉز یاغی بیلن
(نوایی)
لیریک قهرمان(مېن) مشبه.
شمع مشبه‌به.
کیبی(کبی) اۉخشه‌تیش قۉشیمچه سی .
اۉز یاغی بیلن قاوریلماق(اېریماق،کېچه ییغله‌ماق) وجه مشبه (اۉخشش صفت).
بونگه کۉره یوقاریده ذکر اېتیلیب ایضاحلنگن بَیت <مصفل تشبیه‌گه مثال دیر.
دهر باغی گللری حسنی وفا سیز اېکین
یوزی گل ،جسمی سمن،کویی گلستامیمگه اَیت
اوشبو بَیتده کېلتیریلگن تشبیه‌لر مؤکد مجمل تشبیه‌لرگه مثال بۉله آله‌دی . چونکه اولرده اۉخشش صفت و اۉخشه‌تیش قۉشیمچه‌سی کېلتیریلمه‌گن فقط تشبیه تانمانلری (مشبه و مشبه‌به ) موجود:
یوز ،جسم ،کوی (کوچه) مشبه
گل ،سمن، گستان مشبه‌به
باشقه مثال:
لبینگ غنچه یوزینگ ایکّی قیزیل گل
قَدّینگ سَرو و ساچینگ گۉیا که سنبل
(مذکور بَیتده بېش تشبیه موجود بۉلیب ،اولردن تۉرته‌سی مؤکد یا مجمل تشبیه و بېشینچی‌سی اېسه ،مفصل صریح یا مرسل تشبیه دیر .
بوخیل تشبیه‌نینگ باشقه مثاللری:
یوزوم آلتوندیک دورور بو وجه‌دین کیم حالیا
سیمبر اُل کیشی‌نینگ دورکیم آننیگ مالی دور
(نوایی)؟
آه کیم زولفینگ بېکین بختیم قرا بۉلگنده هم
نېتدی بۉلسم بیر نفر ، بیر لحظه دمسازینگ صنم
(لبیب)
اۉخشه‌تیش قۉشیمچه‌لری تورکی شعرده اېسه قۉیده‌گیلردن عبارت
دیک(ده‌ی)، کیبی(کبی) ،ینگلیغ، بېکین ، سینگری ،مثللیک،مینگیزلیک ،اویله ، بویله و …
اگر بیر تشبه‌ده هم اۉخشش صفت همده اۉخشه‌تیش قۉشیمچه‌سی ایکاوی هم ذکر اېتیلمه‌گن بۉسه،اونی بلیغ تشبیه‌دیب اتهیدیلر .نوایی‌نینگ مؤکد تشبیه‌گه مثال بېریلگن بَیتی بلیغ تشبیه‌گه مثال بۉله آله‌دی.همده اوشبو بَیتده‌گی بلیغ تشبیه‌لرگه دقت قیلینگ:
قامتینگ دور شمع ورخسارینگ دور آی‌نینگ شعله سی
شعله‌نینگ دودی دور ، ایشوخ ستمگر کاکیلینگ
(نوایی
تشبیه‌تامانلریگه کۉره،قۉیدهگی تشبیه تورلرینی فرق قیلیش ممکن.
1-تشبیه‌نینگ ایکله تامانی هم حسی:
بیر کۉرینیب چهره یاشوردی قویاشیم ،کیم دېسین
ساچدی یولدوزدیک ینه هجریه یاشیم،کیم دېسین
(لبیب)
مشبه- یاش(کۉزیاشی) –حسی
مشبه‌به – یولدوز – حسی
۲-مشبه عقلی، مشبه‌به حسی:
تاکه حیران مین سېنگه ناموس اِیله ایتمیش کۉنگول
تېلبه ینگلیغ کیم قاچر اېل غافل اولغچ بند ایله
مشبه-کۉنگول-عقلی
مشبه‌به – تېلبه- حسی
3-مشبه حسی ، مشبه‌به عقلی:
کۉزینگ قاره سی فتنه ولی آقی بلا دور
جالر آله دور ،وه نې بلا کۉزی قرا دور
مشبه- کۉز قراسی و آقی – حسی
مشبه‌به – فتنه و بلا –عقلی
باردی بېرمه‌ی شربت وصلین بو خسته لطفی غه
عمر باردی ولی اول رنج هجران تارته دور
(مولانا لطفی)
مشبه- یار – حسی
مشبه‌به – عمر –عقلی
۴-اېکّه‌له تامان(مشبه ومشبه‌به)
بونینگ مثالی کم اوچره‌یدی،شونگه قره‌مسدن مثاللر تاپیش ممکن:
خیالی و وهمی تشبیه:
خیالی و وهمی تشبیه مشبهبهسی عقلی بۉلگن تشبیه‌ننیگ قسملریدن حسابلنه‌دی.
خیالی تشبیه: خیالی تشبیه اوشه اۉخشه‌تیش‌گه اَیتیله‌دی که اونینگ مشبهبهسی ناموجود و غیر واقعی نرسه یا حادثه بۉلیب سهمیده ایکّی جزء یاقسمدن مرکب بۉلیشی ممکن . لېکن مذکور مرکب اسم نینگ هر قسمی علیحده صورتده موجود و حسی بۉله‌دی :
طلا بلیقچه،تېمیر خاتین،سحر گجی:
چونکه آدینه بو رفیع راق ـــــــــ سحر وگج علیحده شکلده موجود – حسی
قیلدی طاقین سحر گجیدین ق ــــــــــ لېکن سحر گجی بۉلمه‌یدی – علقی/ خیالی
شونینگدیک سیمین سوپورگی،
وهمی تشبیه:بوتور تشبیهده نا موجود مشبه‌به ایکّی جزء یا قسمدن مرکب بۉلیب، اوشه مرکب‌نینگ بیر قسمی واقعلیکده موجود بۉلمه‌یدی،
مثلا: اژدر آغزی:
قویاش تون غاردین بۉلدی روانه
نېچوک کیم اژدر آغزیدین زمانه
( نوایی)
اژدر آغزی, مشبه‌به (اژدر- وهمی موجود- آغزی- واقعلیک)
تون غاری – مشبه
یا:
بو کېچه یۉق کیم قرا دیو ایدی فرمانروا
دهرگه ،لېک آسمان آتمیش ایدی بیر شهاب
قرا دیو – مشبه‌به (دیو وهمی موجود ، قرالیک – واقعی و حسی
کېچه – مشبه.
مجاز
مجاز (جاز،یَجُوز،جَوَازا،مَجَازا) لغتده اۉتماق وعُبورقیلماق معناسینی انگله‌ته‌دی. یعنی ،مجاز ده سۉزلر اۉزی‌نینگ وضع اېتیلگن اصلی معنا سیدن باشقه معناگه اۉته‌دی . مجازنینگ بعضی تورلرینی اوروپا تیللریده سینوکدیچه (senocdocha) ومیتونیمی (metonemy) ناملری بیلن یوریته‌دیلر.
مجازده سۉزلرنینگ وضعی و حقیقی معناسی غیر حقیقی معناسی اۉرته‌سیده‌گی علاقه –یانداشلیک (مجاورت) و یقینلیککه اساسلنه‌دی مثلا:دفتر ،کتابچه،دفتر،شعبه واداره(کتابچه و کاغذلر قۉییله‌دیگن یېر).بونده حال ومحل علاقه‌سی موجود.لېکن، بونی فقط متنده و جمله‌ده توشونیش ممکن ،یالغیز ومجرد حالتده توشونیلمه‌یدی.
مجاز علاقه‌لری:
1ـ کُلیت و جزئیت(بوتونلیک وبۉلکلیک)علاقه‌سی
الف) بۉلکدن بوتوننی (جزءدن کُلنی ) اراده قیلیش «الحمد»سوره‌سی یعنی فاتحه.
بَیت:
کۉنگلیم اۉرتنسون اگر غیرینغه پروا اَیله‌سه
هر کۉنگول هم کیم سېنینگ شوقینگنی پیدا اَیله‌سه
بوبیت‌نینگ ایکینچی مصراعیده«هر کۉنگول»«هر کیشی» معناسیده قۉللنگن و اولرنینگ اۉرته سیده علاقه-کُلیت و جزئیت دیر.
هرکۉنگول هرکیشی
بۉلک بوتون
یا: جمالین وصف اېترمن همدمیم اول گلعذار اۉلغَچ
قوروق شاخ اۉیله‌کیم گللر قیلور ظاهر بهار اۉلغَچ
«نوایی»
بوبیتده قوروق شاخ- درخت معناسیده کېتیلرگن:
شاخ(بۉلک، جزء) ، درخت ( بوتون،کُل)
ب) بوتون(کُل)دن بۉلک (جزء)نی اراده قیلیش:
بوخیل مجازده بیر نرسه یا حادثه بوتونلیگیچه ذکر اېتیله‌دی و اونینگ بیر بۉلگی یا جزئی اراده قیلینه‌دی مثلا:باشیم آغریدی(باش‌نینگ همه‌سی اېمس بلکه بیر قیسمی آغریگن بۉلیشی ممکن)
شعری مثال:
یوزونگ آرزوسی وطرّه‌نگ انتظاری بیله
باشیم آقردی ولی کۉنگلوم اول قراری بیله
۲)حال ومحال(ظروف ومظروف)علاقه‌سی
الف:محلنی ذکر اېتیب حالنی (ظرفدن مظروفینی) اراده قیلیش:
– بیز نینگ صنفیمیز غالب چیقدی(صنفدن مراد –صنفذاشلر)
– افغانستان ییگیرمه ییلدن بویان اوروشده(یعنی افغانستان خلقی)
– بوتون شهر ییغیلیشگه قتنشدی( یعنی شهر اهالیسی)
بَیت: ساقی چو ایچیب منگه توتر قۉش
تامـشی تامـشی آنی قیله‌ی نۉش
بویېرده «قۉش»(بیر جفت)- ایکّی قدح معناسیده ،قدحدن مراد اېسه اونینگ ایچیده‌گی «مَی» دیر.
یا: عافیت جانیمغه یېتّی ای خوشا مُغ کیم مېنی
بیر قدح بیله خرابات ایچره رسوا اَیله ســــــــه
« نوایی »
ب: حالدن محلی (مظروفدن ظرفنی) اراده قیلیش:
قۉلیده چای! — پیاله.
۳- لازملیک و ملزوملیک علاقه‌سی
دارالفنون تعطلیل!(استاد طلبه یۉق) ( دارالفنون یا یونیویرسیتی‌نینگ لازمه‌سی استاد و محصل)، قانیم یۉینینگگه( سېن قاتیلیم سن) (قان – قتل‌نینگ لازمه‌سی)
بَیت : کۉزینگ قانیمدین اینانمس عجب تور
که قۉرقر قَیده‌کیم قان کۉرسه هندو
«لطفی»
4- علت و معلوللیک (سبب و مسبب)علاقه‌سی
الف: سببدن مسببنی اراده قیلیش:
اونینگ قلمی یخشی – ( یخشی یازه‌دی)
ب:معلول یا مسببدن سبب و علتی اراده قیلیش :
بهار همه یېرنی کۉرکم اَیله‌دی (بهارنینگ مسببی – خدا (ج))
بوخیل مجاز نینگ مثالی جدا آز.
5- آلیت علاقه‌سی
بونگه اساسا ،بدن‌نینگ بیر عضوینی ذکر اېتیب اونینگ فعلی عملینی اراده قیلگه‌یلر:
اونینگ تیلی اۉتکیر،کۉزی اۉتکیر (تېز کۉره‌ی ، فهمله‌یدی،توشونه‌دی)
بَیت: اۉتکیر نگاه‌بیرله کۉنگول سۉزین اۉقیرسن
زار دلیم اېمسدیر پنهان قرار کۉزینگگه
خلق آغزینی توتیب بۉلمه‌یدی – یعنی سۉزنینگ آلدینی آلیب بۉلمه‌یدی.
۶- عمومی‌لیک وخصوصی‌لیک
خاصنی ذکر اېتیب عمومی اراده قیلیش یا عکسینچه :
قنبر (غلام معناسیده)
حاتم ( سخاوتلی کیشی معناسیده)
استعاره
استعاره عربچه سۉز بۉلیب ،«بیران نرسه‌نی امانت آلماق و عاریه تیله‌ماق» دېگن معنانی افاده‌له‌یدی. چونکه استعاره بیر سۉزنینگ اۉرنیگه قۉللنه‌دی .مثال صفتیده: قامت (بۉی)گه سرو ،کۉزگه نرگس سۉزی .ادبی تیلده بوتونله‌ی معمول.
استعاره‌نی قیسقرتیریلگن تشبیه دېسه بۉله‌دی .یعنی تشبیه تامانلری(مشبه مشبه‌به) دن اونده فقط گینه مشبه‌به ذکر اېتیله‌دی مشبه اېسه اۉچیریله‌دی(حذف اېتیله‌دی)
تشبیهده اۉخششلیک ادعاسی بۉلسه ،استعاره‌ده بیرخیللیک (اوشه نرسه‌نینگ خودّی اۉزی)(Identty) ادعاسی موجود. استعاره‌نینگ عمومی قسمینی اوروپا تیللریده میتافور(Metaphore)دیب‌اته‌یدیلر.اگر مشبه‌به بیرمرکب حادثه بۉلسه ،اوخیل استعاره نی اَلّیگوری(Allegorie) دېیدیلر.تشبیه بیلن استعاره‌ده ایکّی خیل تصویر (Image) گه دوچ کېله‌میز:
تشبیهده(A Bگه اۉخشش)دېیلسه،استعاره‌ده(A Bدیر!) دېیله‌دی.
قۉیدهگی مثاللرگه دقت قیلینگ:
فلک هم تۉلدی کَوکبدین ،قویاش‌هم توشدی اَشهَبدین
کېلیب توشمس-مو مرکبدین مېنینگ خورشید رخشانیم
مذکور بَیتده :
اشهب (اله یاقر مشکین آت )– مشبه‌به
آسمان (ذکر اېتیلمه‌گن) – مشـــــــــــــبه
خورشید رخشان مشــــــــــبه‌به
یار (حذف اېتیلگن) مشـــــــــــــبه
شوندهی قیلیب ، آسمان اۉرنیگه«اشهب» و «یار» نینگ اۉرنیگه «خورشیدرخشان» دېمک استعاره بۉله‌دی.
استعاره جمله‌ده قۉللنه‌دی و قرینه‌گه محتاج. قرینه(علامت،بېلگی،نشانه) استعاره‌ده حذف اېتیلگن (اۉچیریلگن) مشبه و یا مشبه‌به ملایماتی و یا صفاتیدن بیری بۉلیشی کېرهک.
قرینه‌سیز استعاره بۉلمه‌یدی .مثلا: بیرکیشی «مېن بیر شېرنی کۉردیم» اونینگ مقصدی – داو یوره‌ک و باتور انسان بۉلسه ،تینگلاوچی اوشه مقصدنی توشونمه‌یدیو چونکه شېر اۉزی‌نینگ اصلی معناسیده ،حیوان معناسیده توشونیله‌دی لېکن «مېن جبهه‌ده بیر شېرنی کۉردیم دېسه اوشبو جبهه سۉزی قرینه وظیفه‌سینی بجَریب ،سۉزلاوچی‌نینگ مقصدی باتور وشجاع انسان اېکنلیگی معلوم بۉله‌دی. بومثالده ،جبهه سۉزی «شجاع آدم»نینگ صفت و ملایمتلریدن بیریدیر.
استعاره بحثیده مشبه‌نی مستعاره‌له و مشبه‌به مستارمنه و وجه‌شبه‌نی«جامع» دېیدیلر . استعاره لفظی‌نینگ ظاهریگه اېسه مستعار دېیدلر
استعاره‌نینگ تورلری
استعاره اۉزی‌نینگ تامانلری،مستعار لفظی وجامع وجه همده صفت یا ملایمتلر نینگ ذکر یا حذف اېتیلیشیگه کۉره قۉیدهگی تور(قسم)لرگه بۉاینه‌دی:
1-مُصرَّحه استعاره:بوخیل استعاره‌ده فقط مستعارمنه(تشبیه مسابیده مشبه‌به) ذکر اېتیله‌دی.قرینه اېسه،حذف اېتیلگن مستعاره(مشبه)یاکه مستعارمنه (مشبه‌به)گه تعلقلی بۉلیب،اونینگ صفتلریدن بیری دیر،
مثال:
خسته جانیم اۉرته‌نورگۉیا سېور جانیم بارور
ییغله‌گیم کېلور ،مگر گلبرگ خندانیم بارور
بو بَیتده- گلبرگ (مستعارمنه)جمله‌ده حذف اېتیلگن (مستعارله) ومستعارله نینگ صفتلریدن بۉلمیش سۉزی – قرینه دیر
یا:
فُرقتینگدن زعفران اۉزره تۉکرمن لاله‌لر
لاله‌لر اېرمس که بغریمدین اېرور پرکاله‌لر
زعفران – یوزگه و لاله اېسه کۉزیاشی (قانلی یاش)گه استعاره قیلینگن .
زعفران و لاله – مستعارمنه ،یوز ویاش- مستعارله و اۉت کۉپ یاقیله‌دی –>کۉپ قزان قۉییلیب آش پیشریله‌دی —>مهمانلیک کۉپ —> سخیلیک و بغشیلاوچیلیک.
جبان الکلب(ایدی قۉرقاق)–>ایتی آدملرنی کۉپ کۉره‌دی —>اوییگه یاریش-کېلیش کۉپ—->اېگه‌سی مهمان‌نواز
2- ایما (اشاره کۉرشه‌تیش)
واسطه‌لر آز ، ظاهر معنابیلن کۉزده توتگن معنا اۉرته‌‌سیده علاقه‌آچیق و آشکار.
ایما تلویح‌نینگ عکسی بۉلیب ،کۉپ ایشله‌تیله‌دیگن مروج کنایه حسابلنه‌دی:
رخت باغله‌ماق – سفر قیلماق کېتماق
قلقان(سپر) تشله‌ماق – تسلیم بۉلماق
قۉلنی تیشله‌ماق – افسوسلنـــــــــماق
برماغنی تیشله‌ماق – حیران قالماق
لبنی تیشله‌ماق – حسرت و افسوس یېماق
قیزرماق – اویَلماق ، شرم قیلماق
شعری مثال:
3- رمز (Symbul):
بو خیل کنایه‌نینگ واسطه‌لری یاشریلگن بۉلیب اولرنی تاپیش قیین و شو سببلی ظاهر معنادن اصلی معناگه یېتماق مشکل دیر .مثلا : عربلرده عریض القفا (باشی‌نینگ آرقه‌سی یَسّی)- احمق کېشیگه اَیتیله‌دی . بونده‌ی کیشی‌نینگ نېگه؟احمق اېکنلیگی معلوم اېمس وممکن قدیمگیلرنینگ فکریگه کۉره احمق کیشی‌نینگ باشیگه اوره-اوره،اونینگ باش آرقه‌سینی یَسّی قیلگنلر.
نوچه ( اوزون) احمق ،ابله
قۉلی اېگری- اۉغری کبی‌لرهم شو تورگه کیره‌دی.
خلاصه قلیب اَیتگنده تلویحنی توشونیش قیین ،ایما آسان و رمزنی توشونیش غالبا ،نا ممکن دیر.
تعریض
تعریض کنایه‌نینگ تورلریدن بۉلیب ، او شوندهی بیر جمله که اونینگ مکنی‌عنه‌سی بیر کیشینی آگاهلنتیریش‌یا حقارتلش،اوستیدن کولیش و مسخره قیلیش دیر. شو سببلی تعریض مخالفنی رنجیته‌دی ، حاضرگی عامیانه اصطلاحده ،اونی «پرزه اَیتیش» یا«پرزه کېتیش»دییدیلر.
محصل بیر استادآلدیده باشقه استادنی مقته مسلیگی کېرهک .چونکه مذکور استاد اونی اۉزیگه نسبتا تعریض دیب توشونیشی ممکن
– مسلمان اوکیشیدیر که باشقه مسلمانلر اونینگ قۉلی و تیلیدن امانده بۉلسه‌لر.
(ظالملرگه تعریض)
کنایه ،اجتماعی و مدنی زمینه ،تۉقمه یا (Contex)ده توشونیله‌دی.انوشیروان عادل دیب ،اونینگ ظالیملیگیگه تعریض صفتیده اَیتیلگن بۉلیشی ممکن. چونکه او مزدک و مزدکیلرنی یۉقه‌تیب نابود قیلدی.
هرحالده اجتماعی،مدنی توقمه و زمینه اۉرته کېلسه،کنایه‌لر مقصدینی تاپیش قیینله‌شه‌دی.
– کېسک(تۉپراق)دن اۉت چیقدی(کوتیلمه‌گن کیشیدن بیر ایش صادر بۉلدی)
– ایاغینگیز آستیگه هم قره‌نگ (اۉزینگیزدن کېچیکلرگه هم التفات قیلینگ)
– قویاش قیسی تاماندن چیقدی،یا شمال قیاندن اېسدی ؟(فوق العاده حادثه روی بېردی،سیز بیزنیکیگه تشریف بویوردیدنگیز)
ینگی کنایه‌لر
جهان شوندهی کیشیلرنینگ
ایاغی سېسیدن تۉله
که اۉپگه‌یلر سېنی همده توقیگه‌یدلر ضمیریده
سېنینگ و اونینگ طنابینی
بیر کیشنیی اۉپماق و مېن زمانده اونینگ داری طنابینی ذهنده توتماق (اۉلدیریش رېجه‌سینی اۉیله‌ماق) کنایه ایما نَوعِیدن بۉلیب فعلدن کنایه دیر . مکنی‌عنه- یاشرین دشمنلیک مخفی و باطنی بغض،کېنه و عداوت دیر
