فارس ادبیاتی تاریخیده فردوسی اؤزی نینگ«شهنامه»سی بیلن دانگ تره تگن اینگ بویوک متفکّر شاعر حسابلنه دی. فردوسی«شهنامه» شو مللت شعریتی نینگ اینگ یوکسک چؤققیسی دیسک ادشمه گن بؤله میز. اونینگ«شهنامه»سی جهان ادبیّاتی نینگ شاه اثرلریدن بیری،-دیب اعتراف ایتیله دی. شونینگدیک، «شهنامه» فارسلرنینگ مللی قیافه سی و اؤزلیگی؛ تاریخده یشب قالیشلری نینگ کفالتی هم سنه له دی. زیرا، ساسانیلردن کیئین فارسلر اولکن تنزلنی باشدن کیچیریب کیلدیلر. ائریم کیچیک-کیچک محلی حکمران بؤغینلرنی حسابگه آلمه سک، عرب و تورکی لرنینگ اوزاق نفوذ و تأثیری فارسلرنی سیاسی تاریخ میدانیدن بوتونلی چیقیب کیتیشگه آلیب کیلدی. فردوسی نینگ«شهنامه»سی فارسلرنی مقرر هلاکتدن سقلب قالدی.
بیر معناده بیزنینگ نوایی هم ادبیاتیمیز تاریخیده فردوسیچه لیک قدرلی، مقامی یوکسک، مثل سیز اؤرنی بار دیسک ارزیدی. «خمسه» کلاسیک ادبیاتیمیزنینگ یوره گی، «خزاین المعانی»شعریت یمیزنینگ قؤرغانی، حکمتی، موسیقه و مدحیه سیدیر. ممتاز ادبیاتیمیز علمی، نظری تاماندن کمالگه یتدی. بیرگینه« محاکمه الغتین»(«إیکّی تیل محاکمه سی») ایسکی اؤزبیک تیلی نینگ مانیفستی اؤرنی بار. نوایی ایسکی اؤزبیک تیلینی رقیبلر اؤیله گنه نیدیک، نه فقط « دَغل، قؤپال، شعر و ادب تیلی ایمسلیگینی» اثباتلب بیردی؛ اؤزینینگ گؤزه ل شعریتی بیلن اولر اؤیله گن مینگ چندان افاده قده قدرتی یوکس ایکه نینی کؤز-کؤز قیله آلدی. بو إیکّی ذات(فردوسی و نوایی) فارسی و تورکی(اؤزبیک)لرنینگ إیکّی اینگ زبردست علمی، بدیعی تفکّر پهلوانلریدیر.
فردوسی گه نوایی حقیده گپیریشنی نصیب ایتمه گن ایکن؛ نوایی فردوسی تؤغریسیده جرأت و جسارت إیله گپیریب مناسبت بیلدیرگن. فردوسی نینگ پنچه سیگه پنچه اورشدن چؤچیمه گن نوایی بو حقده قیزیق گپلر ائتیب کیتگن.
تورکی ادبیاتده «شهنامه»گه تینگ کیله دیگن اثر بارمی؟
اؤتمیشده ایران و توران توشونچه لری بیر-بیریگه دشمن، سیاسی، حربی و مدنی تامانلمه جدّی رقیب دیگن معنالرنی تشیب شیگن. فروسی نینگ«شهنامه»سیده بو مساله اؤزینینگ چوقور افاده سینی تاپگن. فارسلر قلم و متنگه؛ تورکیلر بؤلسه قورالگه قؤل چؤزگنلر. بیری قلم و فکر بیلن اؤز کیله جگینی بیلگیله ماقچی بؤلگن ایسه؛ ینه بیری آت اوستیده قیلچ کؤتریب، یلاوبردارلیک قیلیش یؤلی بیلن جهان ایوانیده چاو(شهرت)تره تگن. «شهنامه»نینگ یره تیلیشی فارس ادبیاتیتاریخیده تکرارلنمسجوده کتته واقعه بؤلدی.
عجبکه، شو دورده«تورکی شهنامه»( یوسف خاص حاجب نینگ« قوتادغوبیلیک»اثری)هم وجودگه کیلدی. بو ادبی واقعه نی فارسلرده بؤلگنی کبی، تورکی ادبیاتده هم«شهنامه»گه تینگ بیر ادبی اثر یازیش مسابقه سی شکللنه باشله دی دیسک ینگلیشمه گن بؤله میز. باشقه تاماندن اسدی توسی(۱۰۸۰ -اؤلگن أیلی) قلمی بیلن یازیلگن إیلیک سؤزلیک« لغت فرس»دیگن فرهنگ دنیا یوزینی کؤردی. عجبکه، تورکی عالمده هم محمود کاشاغرینینگ «دیوان الغات الترک»(۱۰۷۲-۷۴) فرهنگی یازیلدی. بو اثر اسدی توسی نینگ لغتیدن سهل آلدینراق یازیلدی. کمینه نینگ کؤز قره شیچه بواقعه لر إیکّی خلق اؤرته سیده گی ادبی مسابقه لشیشدن بیر نشانه ایدی. إیکّی ادبیات وکیللری بو یره تمه لردن خبردارمی یاکه یؤقمی؟ اؤرگه نیلیشی کیره ک بؤلگن مساله لر سیره سیگه کیره دی.
تورکی ادبیاتده هم «شهنامه»گه تینگ کیله دیگن اثر بارمی؟-دیگن مساله گه کیلسک. ادبیات شناسلیکده بونده ی سواللر توغیلیشی-طبیعی حال. بشریت تاریخده اثرلر، دهالر، اوی و فکرلر بیر-بیری بیلن بؤیله شیب کیلیشگن. بومساله لرگه تورلی جهتدن یانده شیش ممکن. بیز ایسه، شو کبی سؤراقلرگه علیشیر نوایی کؤز قره شیدن جواب ایزلشگه اورینیب کؤره میز . بونده ی سواللر اؤن بیشینچی عصر شاعر و ادیبلری قوریده(دایره) – نوایی زمانه سیده هم اؤرته گه چیققن بؤلیشی کیره ک.
بیز اوچون عالم و اولوغ شاعرصفتیده، نوایی نینگ فردوسی حقیده گی فکرلری جوده مهم. قیزیغی شونده ی که، علیشیر نوایی فردوسی نینگ«شهنامه»سیگه مینسی می راق قره یدی؛ اونگه بیرآز اؤکسیک بها بیره دی.
نوایی شاعر و ادب علمی نینگ بیلیمدانی صفتیده شعریت نینگ برچه تورلریده قلم تیبره تگن. هر بیر شعری اثرگه علیحده مناسبتده بؤلگن. منقد تذکره چی بؤلگنی باعث او بدیعی اثرنینگ بهاسینی بیره آلگن. اؤنینگ«مجالس النفایس»تذکره سیده شاعرلرنینگ استعدادی و یره توچیلیک قابلیتی اؤز حقّانی بهاسینی تاپگن. اولوغ متفکّر اؤزی نینگ مذکور تذکره سیده ۴۵۹ شاعرنی ته نیشتیره دی. شاعرلر نینگ طبع احوالیدن کیلیب چیقیب، اولر شعریتی نینگ بدیعی قیمتی بابیده اؤی سیتگن(نقد) و عالمانه فکر یوریتگن.
نوایی نظم نینگ برچه ژنریده(۳۱ ژانرده) ایجاد قیلرکن، هر بیر شعری ژنرده رنگمه-رنگ، اؤزگچه معانلر ایشیگینی آچه دی. «خمسه»نینگ یوکی، بدیعی قوّتیدن کیلیب جیقیب ائته یاتگن بؤلسک، شاعر چینه کم شهکار اثر یره تیش اوچون شعریت نینگ مثنوی تورینی تنله گن کؤرینه دی. نوایی نگاهیده مثنوی نینگ میدانی کینگ؛ تخیل آتیگه مینگن قلم، بو کینگلیکلر بؤیلب یخشیراق چاپه دی. شونینگ اوچون هم نوایی خمسه نویسلیکدیک، اؤته قیین ایشنی انه شو مثنوی میدانیده تجربه قیلگن و بو سیناودن موفّقانه اؤته آلگن هم:
بسی مثنوی گوی ِ نازک خیال، که نظم اهلی إیچره سالیب قیل و قال.
بو بیشه ارادور إیکّی نر شیر، بو بحر إیچره إیکّی نهنگ دلیر.
انگه کیرگلی شیر جنگی کیره ک، مونگه هم لاور نهنگی کیره ک.
سین اؤق سین بوکون چابک اندیشه ای، دقایق ارا نازک اندیشه ای.
که سؤز طوری کیلدی سینیگ شأنینگه، بؤلوب ختم طبع درافشانینگه.
بو إیش چون که بؤلغی مقرر سنگه، امید اول که بؤلغی میسر سنگه.
یر اؤپدیم داغی یؤلغه عزم ائله دیم، سؤز ایتورنی کؤنگلومگه جزم ائله دیم،
چون قیلدیم قلم نوکینی نکته بیز، قیله باشله دی کوکیدین گنج ریز.
«سد سکندری»
فکرلری« بلند آوازه» علیشیر نوایی مثنوی توریده قلم چیکیب، نه فقط خمسه چیلیکده معنا ایشیگنی آچدی بل که، معنالردن منگو قصر هم قوروب قؤیدی. جلاسی کؤپراق بو معنالر، شاعرنینگ بیشلیگیده(بیش داستانیده)کؤزگه تشله نه دی. دانستانچیلیکده نوایی، داستان نینگ قیسی یؤنه لیشیده قلم اورشی ادیب اوچون مهم ایدی. شاعر نظم نینگ مثنوی ژنری نی تنلرکن، «شهنامه» ایمس«خمسه» یازیشنی افضل بیلگن. چونکه، اؤرته عصرلرده مسلمان شرق اؤلکه لریده سؤز میدانیده استعدادلرنی نمایش قیلیشده، «شهنامه» بیتیشدن کؤره هم،«خمسه»یازیش پسنده بؤلگن و بو نرسه بیرینچی اؤرینده تورگن. بو اولکن إیش جریاننی نظامی گنجوی، خسرو دهلوی، جامی و نوایی(باشقه لری قیامیگه یتکزه آلمه گن) کبی اولکن شاعرلر ایجادیده هم کوزه تسه بؤله دی. بودها لردن کیین، فارسی و تورکیده ۵۰دن آشیق شاعر، بو ساحه ده یعنی، خمسه نویسلیکده اؤزینی سینه ب کؤرگن. بیراق، هیچ بیری مؤفّق بؤله آلیشمه گن.
خوش نوایی نیگه«شهنامه»بیتمی«خمسه» یازدی؟
بونده ی سؤراق اؤرته گه چیقیشی طبیعی حال. خمسه یازیش شهنامه یازیشدن مشقتلی إیش حسابلنگن، باشقه سبب یؤق. بو خصوصده نوایی نینگ اؤزی گپیرگنی یخشی. نوایی قوئیده گی بیتده:« دوریمیزده اگر«شهنامه»بیتیشگه ضرورت توغیلسه؛ طلب و تکلیف بؤلگنده ایدی بو ایشنی البتته بجرگن بؤلور ایدیم»-دیه جواب قیله دی:
ولی ائت دیب، کیم مینگه توتتی یوز، که، مین یوز اوچون ائتمه دیم ایککی یور.
« غرایب الصغر»
دیمک نوایی پئتیده«شهنامه»یازیش کتته اعتبارده تورمه گن. اگر بیرار تیموری شاه و سلطان یاخود شهزاده طرفیدن تکلیف توشگنده نوایی البتته که بجرگن بؤلر ایدی.
ممتاز ادبیّات تاریخیده مثنوی یؤلیده ابوالقاسم فردوسی قلم تیبره تیب، قایلله تیب «شهنامه»یازگنینی، نوایی شونده تیلگه آله دی:
بو میدانده فردوسی اول گُرد ایرور، که، گر کیلسه رُستم جوابین بیرور.
رقم قیلدی فرخنده «شهنامه»یی، که، سیندی جوابیده هرنامه ی.
مسلّم دورور ظاهراً بو ایشی، که، معرضغه کیلمه یدوردورور هر کیشی.
«غرایب الصغر»
دیمک،کؤپچیلیک نظریدن بیرقره گنده«شهنامه»یازیش هر کیم نینگ هم ایشی ایمسدیک تویله دی. «شهنامه» یازیش نینگ مهم لیگینی علیشیر نوایی، فردوسی سؤزلری بیلن منه گؤزه ل بیتیده شونده بیان قیلینه دی:
دیدی اؤز تیلی بیرله اول کان گنج: که، سی سال بردم به «شهنامه» رنج.
دیمک، فردوسی اؤز« شهنامه»سینی۳۰ أیلده بیتیریب توگلـله گن ایکن. نوایی«شهنامه» بیتیشنی، فردوسی اؤیله گنچه لیک،آغیر ایش؛ مشققت ایمس، دیب خلاصه چیقه ره دی. باشقه تاماندن علیشیر نوایی، شاعر فردوسی اؤز عمرینی بیکارده صرف قیلدی؛ اگر شونده ی ایش مینّینگ چیکیمگه توشگنده منه بونده ی قیلیب عهده له گن بولردیم ،- دیدی نوایی:
انی دیرگه بؤلسه قچان رغبتیم، ایرور آنچه حق لطفیدین قوّتیم.
که، هر نیچه نطق اؤلسه کاهلسرای، بیتگی من اؤتتوز أیلین اؤتتوز آی.
اگر خاصه معنی گر ایهام ایرور، انی کونده یوز بیتی حلوام ایرور .
«غرایب الصغر»
فردوسی غزنه شهریاری بؤلمیش محمود غزنوی دن زر و صلّه آلیش مقصدیده«شهنامه» یازه دی. بو نرسه تاریخده قید قیلیب کیتیلگن بار گپ. بونی ابوالقاسم فردوسی نینگ اؤزی هم اعتراف ایتگن:
بپیوستم این نامه ی باستان، پسندیده از دفتر راستان.
که، تا روز پیری مرا بر دهد، بزرگی و دینار افسر دهد.
ندیدم جهاندار بخشنده ای، بر تخت کیان بر درخشنده ای.
همی داشتم تا کی آید پدید، جوادی که جودش نخواهد کلید.
«شهنامه»یره تگن اولوغ شاعر نیمه اوچون قیین احوالگه توشیب قالگنی مساله سی نوایی نینگ هم دقتینی اؤزیگه جلب قیله دی. بونینگ سببینی فردوسی نینگ اؤزی شونده ی توشونتیریب کیتگن:
چنین سال بگذاشتم شست و پنج، بدرویشی و زندگانی برنج.
چو پنج از سر سال شستم نشست، من اندر نشیب و سرم سوی پست.
چو کافور شد رنگ مشک سیاه، رخ لاله گون گشت بر سان کاه.
علیشیر نوایی ، فردوسی چیککن رنج ومشققتدن بیخبرایمس ایدی. او«شهنامه»دن منه بو بیتلرنی اؤقیب، فردوسی نینگ قشّاق حالتده یشب تورگنی، عکسینچی مربی سی( محمود غزنوی) ناز و نعمتگه باتیب یشه گنی شونده ی تصویرله یدی:
بیراو بؤلسه بو ایشده بو نوع فرد، ولی کؤرمه سه بهره جز رنج و درد؟
بؤلوب قاف ، وجه معاشیغه کان، مربی سی عنقاغه هم آشیان.
«غرایب الصغر»
فردوسی بو تاریخی ایش نینگ مکافاتینی نیگه کؤره آلمه دی؟ نوایی نگاهیدن بو نرسه فردوسیگه قتتیق باته دی چمه سی:
اویی ناتوان کؤنگلی ینگلیغ بوزوق، بو اوی ایچره اندوه، غم ییر آزوق.
میی بزم برچه یوره ک قانیدین، سرود حزین کؤنگول افغانیدین.
دیسه کیم، تاپی ایسکی پولدین فراغ، تاپیلمَی اعضاسیده ینگی داغ.
معیشت اوچون آرزو قیلسه سیم، انی تاپقی امّا، ایسرده نسیم.
کیشی جنس مُلکیده مردم گویا، درم صنفی اوضاعیده کیمیا.
نوایی بونده ی وضعیتگه توشیب قالگن فردوسی گه منه بوسؤزلر بیلن قوییده گیچه مناسبتده بؤله دی:
کیشی بؤلسه انداق که، اؤتتی مقال، بو ینگلیغ کیشیگه بو نوع اؤلسه حال.
نیچوک میل آواره لیغ ایتمه گی، باشین آلیبان بیر طرف کیتمه گی.